Informaliteti, ashtu si kuptohet edhe mund të kufizohet

Informaliteti në Shqipëri i referohet pjesës së ekonomisë që operon jashtë rregulloreve formale, taksave dhe ligjeve të punës. Këtu përfshihen bizneset e paregjistruara, të ardhurat e padeklaruara dhe punësimi informal.

Sektori informal është bërë i rëndësishëm në Shqipëri, duke kontribuar në evazionin fiskal, konkurrencën e pandershme, uljen e të ardhurave të qeverisë dhe mungesën e mbrojtjes sociale për punëtorët.

Informaliteti është një çështje e rëndësishme në sektorë të ndryshëm në Shqipëri, duke përfshirë ndërtimin, turizmin dhe bujqësinë. Këtu është një përmbledhje e shkurtër:

Punësimi informal në sektorin e ndërtimit është mjaft i përhapur. Shumë punëtorë operojnë pa kontrata formale, sigurim të duhur ose respektim të standardeve ligjore të punësimit1. Ky “informalitet gri” minon të drejtat e punëtorëve dhe paraqet rreziqe për rritjen ekonomike.

Edhe sektori i turizmit përballet me sfida me informalitetin. Pavarësisht rritjes së sektorit dhe kontributeve të rëndësishme në ekonomi, shumë aktiviteteve të lidhura me turizmin u mungojnë rregullimi dhe standardizimi i duhur2. Kjo çon në konkurrencë të pandershme dhe standarde më të ulëta të cilësisë.

Bujqësia është një tjetër sektor i ndikuar shumë nga informaliteti. Një pjesë e madhe e punësimit në bujqësi është informale, që do të thotë se shumë punëtorë nuk kanë kontrata formale apo akses në mbrojtje sociale3. Kjo mungesë formalizimi ndikon në konkurrueshmërinë e sektorit dhe produktivitetin e përgjithshëm.

Trajtimi i informalitetit në këta sektorë është thelbësor për sigurimin e kushteve të drejta të punës, rritjes ekonomike dhe zhvillimit të qëndrueshëm.

Për të mposhtur informalitetin kërkohet një qasje e balancuar që kombinon stimujt, zbatimin dhe mbështetjen për të siguruar pajtueshmërinë afatgjatë dhe rritjen ekonomike.

Mjedisi i biznesit pengohet nga një ekonomi e madhe informale. Ekonomia informale mbetet e përhapur, duke ndikuar në konkurrencën e ndershme mes bizneseve.

Informaliteti në Shqipëri mbetet një sfidë e rëndësishme, duke ndikuar në ekonomi, të ardhurat publike dhe mirëqenien sociale.

Vlerësimet sugjerojnë se sektori informal përbën 30 – 35% të PBB-së së Shqipërisë, megjithëse madhësia e saktë mund të ndryshojë në varësi të burimit dhe metodologjisë së përdorur.

Informaliteti në ekonominë e Shqipërisë është ndër nivelet e larta në Ballkanin Perëndimor (30-35%), së bashku me informalitetin në ekonomi dhe puënsim në Kosovë,  në Bosnjë-Hercegovinë dhe Malin e Zi.

Madhësia e sektorit informal është shumë mbi mesataren e Bashkimit Evropian (17- 23%).

Aspektet kryesore të informalitetit në Shqipëri përfshijnë:

1. Punësimin. Shumë shqiptarë, veçanërisht në bujqësi, tregti me shumicë, ndërtim dhe shërbime punojnë joformalisht dhe pa kontrata të duhura[1], pa sigurime shoqërore ose deklarime tatimore. Punësimi joformal është veçanërisht i përhapur në zonat rurale dhe në mesin e popullatave të cenueshme. Një nga faktorët më të rëndësishëm është fshehja e pagave reale. Shumica e punonjësve dhe biznesve raportojnë pagat më të ulëta sesa ato të vërteta për të zhvilluar transaksione joformale dhe për të evituar pagimin e taksave dhe sigurimeve shoqërore
2. Evazionin fiskal. Një pjesë e konsiderueshme e bizneseve raportojnë më pak të ardhura ose operojnë tërësisht jashtë sistemit formal të taksave, gjë që redukton të ardhurat publike dhe investimet në të mira publike.
3. Bizneset joformale. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM) dhe bizneset në pronësi familjare shpesh operojnë në mënyrë joformale për shkak të rregulloreve të rënda, normave të larta të taksave dhe besimit të kufizuar në institucionet publike.
4. Pasuritë e paluajtshme dhe ndërtimin. Informaliteti është gjithashtu i përhapur në transaksionet e pasurive të paluajtshme dhe ndërtimet, ku puna dhe të ardhurat e padeklaruara janë të zakonshme.
5. Ndikimet sociale. Punëtorëve në sektorin informal shpesh u mungon aksesi në mbrojtje sociale, pensione dhe përfitime të kujdesit shëndetësor. Kjo bie një prishje të barazisë në të ardhurat, por edhe ndikimin te ulja e ndjesive sociale.
6. Korrupsioni në administratë. Korrupsioni është një faktor që ndihet shumë në informalitetin e ekonomisë. Administrata tatimore është e kritikuar për procese të rënda dhe të pamjaftueshme, që çojnë në një nivel të lartë të informalitetit. Bizneset shpesh i shqetësojnë komplikimet dhe kostot e administrimit tatimor. Perceptimi i lartë i korrupsionit dhe mungesa e besimit në institucionet e qeverisë ndihmojnë në përmasa të mëdha të informalitetit.
7. Kultura dhe indiferenca e shoqërisë. Kultura e ulët financiare dhe indiferenca shoqërore ndaj informalitetit gjithashtu janë faktorë që ndihen shumë. Pranimi i informalitetit nga shoqëria dhe mungesa e presionit për zbatimin e ligjit ndihmojnë në ruajtjen e përmasave të mëdha të informalitetit.

Instituti i Statistikave vlerëson në 2022 se punësimi informal zë 29.4% të punësimit total, pa përfshirë sektorin e bujqësisë, por në fakt bujqësia mban një nivel më të lartë informaliteti se pjesa tjetër e ekonomisë, ndërkohë që informaliteti ka ardhur në rritje në vitet e fundit për arsye të pastrimit të parasë në nivele më të larta.

Turizmi, një sektor i prirur ndaj informalitetit, është rritur ndjeshëm vitet e fundit, duke paraqitur sfida për luftën kundër ekonomisë informale.

Nivelet e larta të informalitetit shihet se po pengojnë investimet e huaja në sektorët jetikë të prodhimit për shkak të rreziqeve dhe paqëndrueshmërisë së perceptuar.

Si rrjedhojë e kësaj qasje të biznesit, qeveria po humbet të ardhura të konsiderueshme tatimore që mund të investohen në shërbimet publike, sociale dhe infrastrukturën.

Nga ana tjetër, punëtorëve joformalë u mungon aksesi në sigurimet shoqërore, përfitimet shëndetësore dhe mbrojtjet ligjore, duke çuar në kushte më të këqija të punës.

Ministria e Financave në Shqipëri ka punuar në mënyrë aktive për të luftuar informalitetin nëpërmjet nismave dhe strategjive të ndryshme.

Ministria ka lançuar masa për të thjeshtuar sistemin tatimor si dhe për të dizhitalizuar proceset e deklarimit dhe regjistrimit të të dhënave. Kjo ka shërbyer për t’i dhënë stimuj dhe mundësi më të mëdha bizneseve për të formalizuar veprimtarinë e tyre.

Këto masa përfshijnë ofrimin e lehtësirave tatimore dhe reduktimin e pengesave burokratike për bizneset e vogla.

Për të ndihmuar në adresimin e ekonomisë së nënraportuar, punës së padeklaruar, si dhe evazionit fiskal administrata tatimore, Inspektoriati Shtetëror i Punës dhe seksionet kundër krimit ekonomik kanë patur angazhime të forta, që kulmuan në vitin 2021 edhe me krijimin e një Njësie kundër informalitetit, për të trajtuar punësimin informal dhe punën e padeklaruar. Rritja e regjistrimit të TVSH-së, reduktimi i punës së padeklaruar dhe nëndeklarimi i pagave, si dhe ulja e mashtrimit tatimor mbeten të gjitha sfida të rëndësishme.

Në gjithë procesin e nisur prej shumë vitesh, bashkëpunimi me institucionet ndërkombëtare është prezent për të miratuar praktikat më të mira dhe për të forcuar kuadrin institucional për të luftuar informalitetin.

Nisur nga gjithë përvoja jonë e mbledhur dhe zhvilluar në dy dekadat e fundit ne kemi prezantuar edhe një qasje me disa dimensione për të mposhtur informalitetin, pikërisht në ata sektorë që ne i konsiderojmë si më problematikët në lidhje me informalitetin në deklarimin e të ardhurave dhe llogaritjen e tatimeve, si dhe informalitetin në deklarimin e punonjësve dhe pagës reale.

[1] Kjo mungesë e sigurimit juridik përmbushet me transaksione joformale dhe mungesë të drejtave të punësore për punonjësit