Niveli i informalitetit në ekonomi dhe punësim në Ballkanin Perëndimor

Madhësia e vlerësuar e sektorit informal në Shqipëri është shumë mbi mesataren e BE-së dhe në skajin e sipërm të vendeve të Ballkanit Perëndimor (BP6) për sa i përket punësimit, ashtu si shihet në tabelën më poshtë.

Punësimi informal përfshin punën e padeklaruar dhe të ardhurat që do t’i shtonin PBB-së dhe të ardhurat nga taksat nëse do të raportoheshin. Pagat në zarf përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të punësimit informal, ku një pagë më e ulët raportohet zyrtarisht për të minimizuar pagesat e taksave dhe sigurimeve shoqërore, ndërsa paga e mbetur paguhet joformalisht, zakonisht me para në dorë, e fshehur nga shteti.

Komisioni Evropian vlerëson madhësinë e sektorit informal duke përfshirë bujqësinë në Shqipëri në 30–35 për qind të PBB-së dhe punësimit, ndërsa ILO vlerëson se deri në 56.7 për qind të punësimit total (përfshirë sektorin bujqësor) mund të jetë informal në Shqipëri.

Bazuar në Anketën e Fuqisë Punëtore të 2020-2021, INSTAT, Instituti Shtetëror i Statistikave Shqiptare, vlerëson se ka 29.4 për qind të punësimit informal në sektorët jobujqësorë. Drafti i Strategjisë Afatmesme të të Ardhurave të qeverisë (MTRS) për 2022-2026 supozon 39 për qind të punonjësve informalë dhe 29 për qind të punonjësve që nëndeklarojnë pagën si bazë për vitin 2019.

Për sa i përket PBB-së, FMN vlerëson se informale ekonomia arriti në 27.2 për qind të PBB-së në vitin 2019.

Sipas FMN, faktorët e informalitetit të lartë në Shqipëri dhe vendet e tjera përfshijnë korrupsionin e perceptuar dhe mungesën e besimit në institucionet zyrtare, pranimin e informalitetit nga shoqëria, zbatimin e dobët të ligjit, administrimin e rënduar të taksave dhe mbizotërimin e transaksioneve të bazuara në para.

Sipas një sondazhi të vitit 2016, 72.9 për qind e bizneseve në Shqipëri e shihnin korrupsionin si faktorin më të rëndësishëm në ekzistencën e ekonomisë së fshehur, ndërsa shifrat ekuivalente për Maqedoninë e Veriut dhe Kosovën ishin përkatësisht 45.7 për qind dhe 48.6 për qind.

Administrata tatimore u përmend gjithashtu si një barrë kryesore nga 29 për qind e të anketuarve që u anketuan në Shqipëri nga Banka Botërore për Anketën e Ndërmarrjeve 2019, krahasuar, për shembull, me 4.6 për qind në Serbi, duke sugjeruar procese të rënduara të administrimit tatimor në Shqipëri.

Për më tepër, pagesat me para në dorë, të cilat janë më të vështira për t’u gjurmuar sesa ato elektronike dhe për rrjedhojë shoqërohen me nivele më të larta informaliteti, janë ende shumë të zakonshme në Shqipëri.

Në prani të informalitetit të lartë, sistemi tatimor duhet të bazohet në një numër relativisht të vogël taksash me një normë të vetme ose shkallë të pakta tatimore mbi baza të gjera.

Në këtë kontekst, është gjithashtu i rëndësishëm rritja e stabilitetit të sistemit tatimor duke minimizuar ndryshimet e shpeshta. Kjo lehtëson vlerësimin dhe administrimin, veçanërisht kur kapacitetet janë të kufizuara. Ndërsa rregullat e sofistikuara tatimore mund të ndihmojnë në përmirësimin e efikasitetit dhe barazisë, ato janë të kushtueshme për t’u vlerësuar dhe kontrollin për administratën, dhe për të respektuar për tatimpaguesit.

Sipas raportit të fundit të FMN-së, Shqipëria ka luftuar për ngushtimin e e hendekut të të ardhurave krahasuar me vendet e BE-së. Disa pengesa përforcuese po e pengojnë produktivitetin. Këto përfshijnë informalitetin e përhapur, dobësitë në qeverisje dhe sundim të ligjit, boshllëqe të konsiderueshme gjinore në fuqinë punëtore, pasiviteti i lartë i të rinjve dhe boshllëqet në infrastrukturë. Emigrimi i punëtorëve dhe një popullsi që po plaket me shpejtësi përbëjnë kërcënime shtesë për rritjen e të ardhurave.