Pse duhet që tatimi i punës të bazohet te barazia dhe efikasiteti kundër informalitetit?

Trajtimi i tatimit te punës midis barazisë dhe efikasitetit është në thelb të mënyrave moderne mbi tatimin mbi të ardhurat e punës.

Nga njëra anë, qeveria dëshiron të përmirësojë mirëqenien sociale nëpërmjet një shpërndarjeje më të drejtë të të ardhurave të disponueshme (barazia tatimore). Nga ana tjetër, kultura dhe preferencat e shoqërisë për rishpërndarjen janë një specifikë e secilit. që ndikohet nga historia, zgjedhja sociale dhe qëndrimi institucional i qeverive.

Nëse nisemi nga trajtimi i politikës tatimore bazuar te barazia, atëherë mekanizmi i progresivitetit të shkallëve tatimore është ai i duhuri.

Mirëpo, në praktikën zbatuese, nëse shkallët tatimore progresive nuk janë të poizicionuara drejt me të ardhurat, si dhe nëse progresiviteti i tyre nuk zbatohet mbi një bazë të gjerë dhe pa përjashtime e lehtësime (si tatimi i të ardhurave nga kapitali), atëherë mekanizmi ngec nga pabarazia dhe e humb fuqinë për të ndikuar mbi zinxhirin e vlerave të tregut të punës.

Me fjalë të tjera, kuptimi i efikasitetit të politikës tatimore është ai i duhuri, nëse i përshtat kostot e punës për të punësuarit dhe formalizimin e tyre me funksionin e tatimeve.

Stimujt dhe kostot me të cilat përballen individët me aftësi të pakta (përfitimet dhe mirëqenia, kostot e kërkimit të punës, kujdesi për fëmijët, kostot e transportit, etj.) për t’iu bashkuar punësimit formal duhet të marrin një reagim të plotë nga politika fiskale dhe ajo sociale me synimin për të akomoduar gjithë nevojat dhe detyrimet e tyre.

Për shembull, në një moment qeveria, synon që të ulë informalitetin. Me këtë rast ndërmerret nisma ligjore ku forcohen gjobat për punonjësit informalë, por pa marrë asnjë masë tjetër ligjore apo administrative plotësuese apo ndihmuese. Përvoja na ka provuar se masat e vetmuara kanë efekt negativ mbi të ardhurat personale, pasi tregu krijon deformim nga politika e pamatur mirë, pasi është marrë me pasojat dhe jo arsyet e informalitetit.

Në fakt, përcaktimi i nivelit të barrës tatimore dhe ndikimi në zgjedhjet e tatimpaguesve nëpërmjet rritjes së integritetit të punës janë ajo pjesë e monopolit që mban qeveria për të ndikuar në zgjerimin e efikasitetit duke mos harruar barazinë në taksim.

Pikërisht, nisur nga harmonizimi i politikës me kushtet e tregut varet edhe fati i tatimit të pagave (punës), i cili përveç ofertës së punës që nuk ka rritjen në shumllojshmëri dhe cilësi të pagës ndikohet edhe nga vendimet për politikën tatimore të pabarabartë dhe përjashtuese, si në drejtim të mbajtjes së progresivitetit, por edhe në zgjerimin jonatyral të bazës tatimore duke mos luftuar efektivisht informalitetin.

Sipas një analize të thelluar të ndikimeve dhe efekteve tatimore në tregun e punës nga eskpertë të FMN-së[1],  përmendin se “Roli i punësimit informal është një tjetër dimension i rëndësishëm në një mjedis të pranisë së madhe të vetëpunësimit. Megjithëse arsyet mund të jenë të shumta, duke përfshirë preferenca të ndryshme sociale dhe tranzicione ekonomike dhe politike, shpesh kjo kuptohet me më shumë ngurtësi në tregun e punës dhe çështjet nxitëse lidhur me krijimin e marrëdhënieve formale të punës. Informaliteti është më i përhapur në Shqipëri, sesa në Maqedoninë e Veriut apo Serbinë, ku afro 50 përqind e marrëdhënieve të punës janë joformale, kundrejt rreth 20 përqind mesatarisht të raportuar për dy vendet fqinje”. 

Në analizën krahasuese mes tre vendeve, e parë nën këndvështrimin e studimit të mësipërm, ne shikojmë se niveli i lartë i informalitetit të punësimit në Shqipëri është i ndikuar nga:

• mungesa e barazisë së tatimit për të ardhurat personale, me një barrë më të lartë për punësimin e të ardhurave të mesme dhe më pak për të ardhurat nga kapitali,
• nga kultura ende kundështuese për të paguar tatime, bazuar si te mungesa e një administrimi solid për të detyruar zbatimin e standarteve të punës, problemit të korrupsionit në rritje, por dhe humbjes së besimit ndaj politikës që ndryshon pandërprerë,
• nga problematikat e mungesës së efikasitetit me sasinë dhe barazinë në rishpërndarjen,
• një normë e lartë (27.9%) dhe joprogresive e kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore mbi pagën e punonjësve me të ardhura të ulta dhe të mesme, që përbëjnë mbi 80% të bazës së tatimit mbi të ardhurat personale.

Progresiviteti i kufizuar i tatimeve është i ndikuar nga nivelet e pabarabarta shpërndarëse të shkallëve tatimore sipas të ardhurave (mungon studimi i thelluar nga qeveria), duke u mjaftuar me një prag përjashtues prej 50.000 lekë/muaj i vendosur mbi argumente politiko-zgjedhore, si dhe një segment i ngushtë tatimpaguesish mbi pragun e tatueshëm, që mban barrën kryesore të tatimit mbi pagat duke u tatuar madje edhe për dypunësimin.

Por, duke konsideruar se një pjesë e madhe e tatimpaguesve që i vendosin pagë vetes janë të vetëpunësuarit, atëherë kjo kategori e madhe e shikon çdo vendim të qeverisë si rritje të kostove për ta dhe shumë pak të përfshirë në rishpërndarjen e politikave sociale.

Ndërkohë, edhe pse norma e kontributeve shoqërore dhe shëndetësore është më e ulët se në vendet e tjera ballkanike, problemi kryesor me informalitetin e lartë është pikërisht te vlerat e ulta përfituese, duke hequr efektin nxitës që bën mekanizmi i përfitimit individual përmes politikës së rishpërndarjes së  buxhetit.

Është pikërisht politika unike e qeverisë shqiptare, e cila zbaton një qasje të pabarabartë rishpërndarëse, ku buxheti adresohet në ato vendime të qeverisë që konsiderohen se vlejnë zhvillimit të ardhëm, duke harruar presionet e shtuara sociale në vitet e fundit.

Nëse shikojmë efektin e rishpërndarjes nëpërmjet koeficientit GINI[2] për Shqipërinë tregon nivel mbi mesataren e vendeve të pabarazisë në të ardhura, ku ndikim i tatimit mbi të ardhurat nga paga është i vogël, si përsa i përket nivelit të ulët të pagesave (TAP është sa 0.027% e PBB-së) duke mos arritur dot efektin e rishpërndarjes nëpërmjet taksimit progresiv.

Në gjithë sistemin e tatimeve dhe politikave të rishpërndarjes së tyre duhet të egzistojë kompromisi midis barazisë në trajtim dhe efikasitetit. Edhe pse administrimi i politikës së tatimit të pagave mund të mos jenë gjithmonë në nivelin për ta zbatuar ashtu si kërkohet, nevojitet që të mbahet gjallë një dialog i sinqertë, profesional dhe transparent me ekspertizat dhe gjithë nivelet e spikatura të analistëve të biznesit për të korrektuar devijimet dhe në funksion të uljes së barrierave të ngritura nga qëllime të kundërta me ato të përcaktuara nga politika tatimore.

Ky dialog për performancën e tatimeve për punën duhet të përfshijë në platformën gjithpërfsihrëse edhe aktorët e tjerë që përfaqësojnë anën sociale dhe ekonomike të tregut, për të ndërtuar një program më produktiv.

Kjo logjikë përfshirje dhe jo ndarjeje midis aktorëve që janë pjesë ndikuese dhe faktorizojnë ecurinë e tregut të punës janë të detyruar të vendosin së bashku mbi tatimet e punës dhe zbatimin e standarteve për punësimin e denjë, pasi të ardhurat tatimore varen plotësisht nga vlera e punës që bazohet mbi standartet, si dhe nga mënyra se çfarë i mbetet në fund për të jetuar dhe vijuar përpara punonjësve me të ardhurat dhe përfitimet që lidhen me statusin e tyre të punësimit.

Ndërkohë, politikat tatimore të viteve të fundit (nga viti 2018 e vijim) janë shumë më tepër agresive ndaj punës dhe kanë prishur barazinë, pasi në vetvete nuk janë orientuar nga qëllimi i adresimit të problemeve të pabarazisë, por si një qasje politike që ka anashkaluar arritjet e sistemit tatimor deri në këto vite.

Një shembull i pasojës negative është vendimi për rritjen e pagës minimale në shumë pak kohë dhe në mënyrë të menjëhershme, pa konsultime, pa gjithpërfshirje dhe pa studime mbi tendencat dhe jetën ekonomike dhe realitetin e administrimit problematik.

Ndryshe nga vendet e rajonit, ku politikat tatimore nuk bëhen fakt i kryer nga qeveritë e tyre, si dhe u vendosen tatimet në mënyrë të njëanshme ne konstatojmë, se:

• ndërsa rritja e pragut përjashtues mbi pagën minimale u përdor si një mekanizëm kundër informalitetit për të siguruar që punonjësit dhe punëdhënësit kanë më pak nxitje për të nëndeklaruar pagën, kjo po ndihet si një efekt regresiv, veçanërisht për segmentet e pagave me të ardhura të ulëta, të vetëpunësuarit si dhe ata me kohë të pjesshme pasi barra ra mbi ta me vendimet pasuese të ligjit të ri të tatimit mbi të ardhurat.

Ky efekt regresiv, që ka arsye kryesore vendimet e nxituara politike të qeverisë shihet te moszgjerimi i bazës së ngushtë të tatimit mbi pagën.

Edhe pse vërehet një rritje e të ardhurave nga kontributet e sigurimeve, ajo është bazuar mbi efektet pasojë prej rritjes së pagës minimale dhe një pjese të pagave të administratës.

Por, të ardhurat e disponueshme të punonjësve janë me rritje reale të ulët, për arsye të mospërfitimit të pagës sipas vendimeve të qeverisë. Ndikimi i politikës në vendimet e bizneseve duke ndikuar në të ardhurat e tyre i nxiti të deklarojnë pagën minimale për t’ju shmangur kontrolleve, por ndikoi mbi kapitalin njerëzor duke mos ja rritur pagën detyrimisht sipas vendimit të qeverisë.

Efekti negativ edhe më afatgjatë është përtej pagës reale aktuale, pasi në kushtet e rëndimit të kostove për bizneset mund të kalohet në shkurtime të punonëjsve, apo edhe në nëndeklarim të pagës së tyre me ndikim mbi kontributet e sigurimeve si garantuese afatgjata të të ardhurave për pensionet. Politika e qeverisë duke mos u bazuar si duhet te parimet përshtatshmërisë apo mbulimit të pensioneve, si dhe te niveli i tyre që varet nga financimi ka dëmtuar të tashmen, por më shumë të ardhmen e tyre.

Është ky model i dëmshëm që është imponuar në politikën e zbatuar si deri më sot që nuk po kontribuon dot në rritjen e të drejtave të përfitimeve shoqërore (pensionet, kujdesi shëndetësor dhe fondet për papunësinë dhe PAK).

Nëse do të jepnim mendime lidhur me një adresim të uljes së informalitetit është propozimi për hapjen e një debati të gjerë mes ekspertëve dhe studiuesve brenda dhe jashtë vendit, për të shqyrtuar edhe njëherë progresivitetin për të ardhurat nga puna.

Qasja ndryshe në krahasim me deri më sot është përfshirja edhe e normave të kontributeve si pjesë e barrës fiskale për të vetëpunësuarit dhe të punësuarit, si dhe një model progresiviteti i tyre në grup duke shpërndarë më mirë barrën sipas parimit të përballueshmërisë së kostove të rritura të jetesës, por edhe një niveli normal jetese.

Ndërkohë, nevojitet që hartimi i barrës tatimore për përballimin e disa prej shpenzimeve sociale që tashmë po zbatohen në vend (shërbimi universal mjekësor, pensioni social etj.) duhet që të bazohen mbi një bazë tatimore jo vetëm nga puna, por edhe nga tatime të tjera që mund të shërbejnë si balancuese të këtyre shpenzimeve që në fakt mbulohen edhe deri më sot nga tatime të tjera.

Propozimi më i pranueshëm për të ndikuar edhe mbi ngushtimin e informalitetit është një politikë e re zbutëse e barrës tatimore për pagat e ulëta dhe të mesme dhe zhvendosje e saj drejt pagave më të larta dhe pagave të larta duke u harmonizuar me masa të reja për luftimin e informalitetit dhe reagimin ndaj kërkesave të biznesit dhe organizatave të ndryshme profesionale dhe të punës.

[1] https://www.elibrary.imf.org/downloadpdf/view/journals/001/2022/239/001.2022.issue-239-en.pdf

[2] mat shpërndarjen e të ardhurave në një popullsi, ku në vitin 2022 për Shqipërinë është vlerësuar 31%