Sigurimi i detyrueshëm i banesave nga forcat madhore në një këndvështrim sipas syrit të fiskalistit

Sigurimi i pronës mund të japë një kontribut të rëndësishëm në menaxhimin e ndikimeve financiare prej rrezikut të tërmetit, megjithëse sigurimi i humbjeve nga tërmeti përballet me një sërë sfidash.
Si rezultat, vende të ndryshme kanë bërë rregullimet publike të (ri)sigurimit të tërmeteve për të mbështetur mbulimin më të gjerë të sigurimit, veçanërisht midis familjeve.
Vende të tjera kanë marrë masa të tjera për të përmirësuar sigurimin ndaj tërmeteve.
Boshllëku i mbrojtjes për rrezikun nga tërmeti lë familjet dhe bizneset dhe në fund qeveritë  të prekshme ndaj humbjeve që rrjedhin nga kjo fatkeqësi natyrore.

Në realitet secili vend është bazuar mbi kërkime të shumta, llogaritje, analiza dhe lidhej të politikave që burojnë nga strategji të dedikuara për të dhënë një produkt politik afatgjatë, në interes direkt të publikut dhe pa ndikuar ndjeshëm në përditshmërinë e tij.

Në këtë kontekst vullneti politik edhe modeli i propozuar nga qeveria në formatin e projekt ligjit e financimit të rrezikut nga fatkeqësitë duhet të synojë të sigurojë që ndikimet financiare nga ngjarjet e rrjedhura prej forcave madhore (force majeure) mund të menaxhohen pa krijuar dobësi të konsiderueshme financiare ose ekonomike, duke ofruar stimuj të përshtatshëm për reduktimin e rrezikut.

Inkurajimi i mbulimit të gjerë të sigurimit mund të kontribuojë në këtë objektiv, pasi ka patur efektivitet në vendet me nivele më të larta të penetrimit të sigurimeve, por edhe në vende që kanë bërë bashkë besimin dhe kulturën e publikut te menaxhimi i fondeve dhe reagimin ndaj fatkeqësive.

Aktualisht në nismat ligjore në mjaft vende të ndryshme, sigurimi normalisht ka siguruar një burim financimi në kohë reale për rindërtimin. Ajo që është më e rëndësishmja edhe për modelin publik të skemës së sigurimit të detyrueshëm për tregun shqiptar, një prim sigurimi i paguar në vite redukton kostot e mundshme për sektorin publik në mbulimin e humbjeve të pasiguruara dhe synon të rritë kulturën e sigurimit të pronës dhe në përgjithësi të gjithë aseteve me vlerë.

Por, për të arritur të bëhet ky kapërcim i madh i kulturës së pakët dhe edukatës qytetare për të paguar për shërbimet publike që paguan buxheti i shtetit nevojitet që të hidhen hapa të matur në drejtim të shpërndarjes së kostos, mbulimit të saj dhe arritjes së një marrëveshje transparente dhe me operatorët privatë të tregut.

Pikërisht, kur lexojmë tekstin e projekt ligjit bashkë me relacionin shoqërues shihet se kësaj nisme të qeverisë i mungon gjithpërfshirja e rrisqeve dhe mënyra e përballimit të tyre. Me se paku duket si një ligj i njëanshëm, që merret me pjesën më të ndjeshme të objektit për trajtim, për arsye të ndodhisë së tërmeteve që janë në ciklin e tyre në rajon pas mbi 4 dekadash. Në trajtimin e rrisqeve në këndvështrimin financiar ato duhet të mbështeten në një analizë shteruese të përfitueshmërisë nga publiku i gjerë, duke shërbyer edhe si përfaqësim i situatave reale që përmbush një ligj në iku kërkohet kontributi vjetor i publikut të gjerë shqiptar.

Ky argument për gjithpërfshirjen e objektit të ligjit është i mbështetur edhe nëse lexojmë atë që propozim që më shumë se para 6 viteve (2016) një studim i dedikuar për Shqipërinë i publikuar nga Banka Botërore. Në këtë raport propozohet qeverisë “Rama 1” për ndërmarrjen e nismës politike për një projekt ligj të nevojshëm për sigurimin e detyrueshëm për banesat dhe pronën nga përmbytjet dhe tërmetet.

Arsyet se pse nuk u propozuar dhe aq më pak të kalonte në diskutime publike dhe ligjore për tu miratuar duket se lidhen me mospatjen e një fokusi të njëjtë si pas ngjarjeve të tërmetit të vitit 2019. Aq më tepër që kjo nismë që mund ti japë vlerë të shtuar propozimit në këtë moment nuk përmendet aspak në relacionin e projekt ligjit. Nga gjithë kjo kuptohet se hartuesit e projekt ligjit (Ministria e Financave dhe Ekonomisë dhe Autoriteti Mbikëqyrës Financiar) mundet të jenë në kushtet e hartimit të një ligji me nxitim dhe të papjekur. Nisur nga precedente ne nisma te ngjashme si kjo, procesi shfaq siptoma të dukshme edhe të një ligji të kapur nga tregu dhe te paballafaquar ashtu si meriton një kërkesë për fonde ndaj publikut me rastin e tërmetit të vitit 2019.

Nëse mundemi të referojmë raste që vijnë nga ligje në vendet që vetë relacioni i përmend ato se janë studiuar si përvoja për të hartuar këtë projekt ligj duket se nuk janë të parat dëmet e pronave nga tërmetet, por edhe ato nga zjarret ne pyje dhe afërsi të zonave të banuara, përmbytjet nga fatkeqësitë natyrore, rrëshqitjet e dheut, ortekët e bores, uragane apo stuhi te mundshme. Kjo shumllojshmëri rastesh për tu përfshirë si objekt i projekt ligjit ka shumë kuptim për publikun, pasi Shqipëria ka diversitet të fatkeqësive natyrore dhe ekspozim të niveleve të ndryshme ndaj rrisqeve natyrore dhe të gjitha këto duhet  të ndërlidhen me kontekstin direkt që vjen sipas hartave sizmike, zonave me rrisqe të përsëritura natyrore, si dhe që tejkalojnë ndoshta edhe ato raste ku buxheti i shtetit ka investuar dhe nuk ka adresuar mbrojtjen prej fatkeqësive, pasi jo gjithë Shqipëria është e lidhur me tërmetin.

Nuk ka asnjë konfirmim se vendi është mbi zonat e nxehta sizmike per rrisqe sistemike nga vullkane apo tërmete, të ngjashme me zonat në Itali, apo Turqi.
Ndërkohë, kjo është e konfirmuar edhe nga realiteti i kuadrit ligjor në vendet fqinje me Shqipërinë. Asnjë vend i rajonit nuk e ka një ligj të tillë në zbatim apo diskutim për ta miratuar aq më pak vetëm për tërmetet. Madje as Italia apo Greqia (propozuar por ende asnjë lëvizje) nuk kanë ndërmarrë nisma të ngjashme, pasi nisur nga efekti i gjerë në publik nuk mundet dot që me një ligj të adresosh gjithë problematikat që synon të zgjidhë miratimi i tij.

Në këtë kuptim, më së pari duhet një vlerësim gjithëpërfshirës i rrezikut dhe dëmeve rrjedhëse prej tërmetit, duke përfshirë dobësitë financiare që një tërmet i madh mund të krijojë. Kjo duhet të jetë edhe një parakusht për miratimin e draft strategjisë për të menaxhuar ndikimet financiare të rrezikut të tërmetit.

Edhe pse është ende ne proces miratimi Strategjia[1] për zvogëlimin e rriskut nga fatkeqësitë natyrore nuk përmendet në asnjë pjesë të projekt ligjit lidhja me këtë dokument themeltar i lidhur direkt me objektin e projektligjit duke treguar cektësinë e draftit dhe nxitimin në këtë nismë që ndër të tjera kërkon të ndryshojë rrjedhën e kulturës së pagesës për shërbimet publike.

Në gjithë këtë nismë në dukje me ndikime të vogla te popullata është e nevojshme për informimin e zgjeruar të gjithë efekteve në rast emergjence duke filluar nga reagimi, planifikimi i përdorimit të tokës, kodet e ndërtimit, titujt e pronësisë, si dhe efektiviteti nga investimet e derisotshme për uljen e rrezikut. Një ligj i këtyre përmasave që prek gjithë popullatën ka nevojë për llogaridhënie të tematikave që përpiqet të adresojë dhe ndryshojë, si dhe duhet të sqarojë zhvillimin e opsioneve për menaxhimin e detyrimeve kontingjente të lidhura me tërmetet. Është gjithashtu një parakusht për transferimin e rrezikut të tërmetit në sigurimet dhe tregjet e kapitalit.

Nuk dihet ende se sa janë konsideruar referencat e mundshme nga analiza sizmike dhe hartat e rinovuara mbi gjendjen dhe rezistencën e banesave per një transparence për situatën dhe studime te dedikuara per te justifikuar koston mbi supet e qytetareve dhe përfitimin e tyre, si dhe fshehjen e faktit qe përfituesi direkt dhe kryesor është buxheti i qeverise.

Ndërkohë, nëse mjafton një kërkim i shkurtër mbi referencat mbi sigurimin e detyrueshëm në Turqi, Rumani[2] dhe Filipine shihet se edhe lidhur me primin e sigurimit të detyrueshëm vjetor ato kanë një vlerë të ulët sigurimi 15 – 20 Euro dhe një vlere mbulimi të dëmtimeve deri 20.000 euro. Ndërkohë, që në projekt ligj vlera e sigurimit mbetet enigmë dhe nuk ende qartësim me raste dhe shembuj bazuar te rrisku dhe gjithë termat e referencës.

E gjithë kjo frymë që përshkon këtë projekt ligj reflekton se qasja e kësaj politike nuk duket se bazohet në rrisqe dhe situata të ndryshme, por të krijon idenë se edhe zbatimi9 i këtij ligji bazuar mbi këtë logjikë financiare krijon pabarazi mes publikut në zbatueshmërinë e tij.

Një temë tjetër që duhet të adresohet është edhe momenti i ndërhyrjes në tregun privat dhe ku e gjithë nisma e re ligjore ndikon në këtë treg duke kufizuar lirinë ekonomike të operatorëve. Në këtë nismë ligjore nevojitet të sqarohet në mënyrë të qartë se si do të jetë ndërhyrja, sa do të ndërthuret me tregun privat dhe sa vend ka për të qenë të dy skemat në plotësuese të njera-tjetrës dhe jo e kundërta.

Në momentin, kur e gjithë kjo nismë financiare ka pak referencë lidhur me menaxhimin në tërësi të rrisqeve që vijnë nga situata të ndikimit nga forca madhore, por duke patur parasysh edhe analiza të ngjashme me ato të ve34ndeve të OECD[3] duket se ka pak vend për të perceptuar se ka një dëshirë dhe vullnet për dialog nga ana e hartuesve dhe propozuesve të projekt ligjit.

Në fakt aktualisht ka më shumë përjashtim dhe jo gjithpërfshirje të publikut dhe ekspertëve të sektorëve që kanë fushën e tyre të analizës ato aspekte që preken nga zbatimi kështu si është i këtij projekt ligji.

Mënyra se si ligjet në mjaft raste vijnë edhe si pjesë e kapjes nga interesa të ngushta private e bën një nen të projekt ligjit mbi përfshirjen e një operatori ndërkombëtar të menaxhimit të fondeve të pritshme nga zbatimi i ligjit me një dyshim të arsyeshëm se interesi publik nuk është arsyeja e parë në këtë propozim.

Nga ana tjetër, kushtëzimi me mosdhënie shërbimesh publike në rast moszbatimi të ligjit nuk ka nevojë ta komentojë se shkel të drejtat e garantuara të shtetasve që shërbimet nuk mund të cënohen dhe pengohen nga asnjë ligj tjetër, sado i rëndësishëm konsiderohet ai nga qeveria apo parlamenti.

Në fund, në lidhje me aspektet fiskale të një projekti të tillë duhet të përmendim se menaxhimi i fondeve të tilla lidhet me menaxhimin e buxhetit në tërësi dhe momenti kur reklamimi për orientimin e tij ka kontestime politike dhe publike të forta duhet parë me kujdesin e një shtetari të përgjegjshëm dhe në respekt të votës qytetare.

[1] https://konsultimipublik.gov.al/documents/RENJK_509_Strategjia%20Kombëtare%20për%20Zvogëlimin%20e%20Riskut%20nga%20Fatkeqësitë%202023-2030_31.08.2022_Final%20Draft.pdf

[2] https://www.romania-insider.com/home-insurance-rates-romania-june-222

[3] https://www.oecd.org/finance/insurance/Financial-management-of-earthquake-risk.pdf