Një strategji Lekëzimi në vend të de-Eurozimit

Euroizimi i ekonomisë shqiptare pas më shumë se 20 vite të futjes së Euros në transaksionet mes vendeve të BE-së është shndërruar në një trashëgimi që u krijua për arsye të dobësive dhe pasigurive monetare dhe ekonomike, por më së shumti të institucioneve të dobëta, duke shërbyer si një vetësiguri ekonomike ndaj luhatjeve që shoqëronin Lekun në një ekonomi shumë të pasigurt dhe të brishtë. Shpjegimet tona në këtë analizë janë fokusuar në rrezikun që sjell kjo varësi e krijuar nga Euro (dollari amerikan dhe paundi britanik kanë pak ndikim) në varësi të lëvizjeve politike dhe ekonomike në vendetpartnere të eurozonës, por sidomos për arsye të rritjes së nivelit të inflacionit, që shkakton pasiguri ende në lidhje me luhatje të ardhme për shkak të luhatshmërisë së inflacionit.

Frika nga luhatja e kursit të këmbimit e shkaktuar nga mospërputhjet e bilancit të pagesave eksport – import është një tjetër element i efekteve pasgoditëse të zhvlerësimit e shpejtë të euros vitin e kaluar. Në një mjedis të euroizuar, Banka e Shqipërisë kishte mundësi të kontrollonte më fort kursin e këmbimit për të mbrojtur ekonominë nga efekti i bilancit të nënçmimeve.

Në fakt, politika monetare u bë peng i frikës së luhatjes. Veprimet e saj të vonuara në disa raste, si dhe pranimi nga të gjithë se “de facto” qeveria nuk do të mbajë përgjegjësitë e saj për situatën e toleruar të euroizimit si rrjedhojë e mosveprimeve të saj mendojmë se ka gjeneruar rrezik moral dhe si rrjedhim zhvlerësimi i euros nuk u shoqërua me humbje besimi të publikut të gjerë ndaj saj, madje edhe qeverisë që vijon të shprehet në dokumentet e saj në transaksione në euro.

Në shumë ekonomi në zhvillim të ngjashme për nga sistemi dhe strukturimi me Shqipërinë përdorimi me tepri të valutave të huaja dhe përtej niveleve të pranueshme të ekonomisë është vërejtur se varësia ndaj tyre[1] e kufizon edhe masat e politikës së Bankave Qendrore për të nxitur prodhimin dhe penguar zhvlerësimin e tyre.

Ashtu si konstatohet edhe në një punim të eskpertëve vendas dhe të huaj lidhur me euroizimin monetar dhe financiar[2] …” Euroizimi financiar de facto është i lartë në Shqipëri dhe kohët e fundit është rritur më tej.”

Huamarrja e sektorit privat në valutë të huaj, por edhe atij publik është një burim i paqëndrueshmërisë makroekonomike dhe paqëndrueshmërisë financiare. Kjo marëdhënie e tregut të brendshëm monetar me atë të jashtëm duket se nuk u absorboi dot goditjet negative të jashtme në burime formale dhe informale. Në fakt, nënçmimi i euros, dollarit amerikan dhe paundit britanik etj. në këmbimin e tyre me lekun ka tendencë të përforcojë goditjet e jashtme duke rritur koston efektive të huamarrjes, si dhe duke shkaktuar efekte përkeqësuese tkurrjeje në rritjen e investimeve dhe të prodhimit.

Ndërkohë, përpjekjet e Bankës së Shqipërisë për të rregulluar kursin e këmbimit nuk shihet se kanë përmirësuar zhvillimet ekonomike rritëse, pasi “stabilizimi i kursit nominal të këmbimit mund të kërkojë një qëndrim monetar prociklik[3] që rezulton në një tkurrje më të madhe të prodhimit” (V´egh et al., 2017).

Këto veprime të Bankës së Shqipërisë u ndikuan nga euroizimi, i cili ka ngushtuar kanalin e transmetimit të politikës monetare duke zvogëluar ndikimin dhe rolin që ajo duhet të luante në krizën e tregut të këmbimit. Normat e politikës monetare u reflektuan në efektin e kufizuar në normat e huadhënies për kreditë në monedhë vendase, por vëllimi i këtyre kredive është më i vogël se kreditë në valutë të huaj me reagim të vakët ndaj normat e politikës monetare. Në vperimet që ndodhën gjatë 2023, por edhe 6-mujorin e parë 2024 shihet se euroizimi e ka kufizuar aftësinë e Bankës së Shqipërisë për të vepruar si rregullator i vetëm, për arsye se efektet e masave që ajo ndërmori nuk u shoqëruan me masa të vlefshme për kufizimin e përdorimit të euros në treg si dhe luftimin me forcë të informalitetit, që e strehon këtë euro bashkë me mosluftimin e qarkullimit të parave fizike më shumë se sa lejon legjislacioni tatimor..

Banka e Shqipërisë vijoi me veprimet e saj vitin e kaluar (pak më agresive se vite të mëparshme), por u vërejt se euroizimi kufizoi përdorimin e kursit të këmbimit si një mjet për menaxhimin e krizës që u ndikua nga vërshimi i parave nga burime formale (prurje valutash nga vizitorët e jashtëm dhe remitancat etj.) si dhe burime informale (krimi individual dhe i organizuar me bazë korrupsionistët, kriminelët dhe evazionistët).

Për politikëbërësit, një zhvendosje nga euroizimi i huasë te lekëzimi i saj do të kishte përfitime të rëndësishme politike më shumë se afatshkurtra. Por, për të qenë të suksesshëm, ata do të duhej të trajtonin shkaqet e saj rrënjësore.

Ata duhet të dilnin me një strategji të re de-euroizimi duke marrë rolin primar në këtë betejë që nuk është vetëm për të luftuar zhvlerësimin “informal” të euros, por për të luftuar futjen e parasë informale që ka rritur koston e jetesës dhe po ndikon të fuqizohet krimi në bashkëpunim me politikën e inkriminuar duke penguar ecjen e ekonomisë bazuar mbi tregun dhe parimet liberale të shtet drejtimit.

Qasja e re bazuar te strategjia e përshtatur me mjedisin e ri ekonomik dhe politik duhet të ndryshojë motivimin e agjentëve që çojnë në euroizim, por në një mënyrë që efektet anësore të mundshme negative të minimizohen.

Një strategji lekëzimi në vend të de-eurozimi nuk do të dobësonte domosdoshmërisht objektivin e adoptimit eventual të euros në terma afatgjatë. Përkundrazi, një kontroll më i madh i politikës monetare do të lehtësonte procesin e arritjes së stabilitetit makroekonomik që është parakusht për adoptimin e euros.

Zgjedhja e politikës për huamarrjen në Euro nga qeveria me shpeshtësinë e saj dhe shumat në rritje po krijon stimuj në favor të valutës së huaj. Pagesat e normave të interesit për kreditë në Euro po forcojnë euroizimin.

Aksesi i lehtë ndaj likuiditetit të bollshëm në Euro nga jashtë (kreditë qeveritare dhe dërgesat e të huajve), në kushtet e mungesës së një tregu likuid dhe të zhvilluar dhe të instrumenteve mbrojtëse të zhvilluara, kuptohet që mbrojtja më e mirë për importuesit është vendosja e çmimeve në valutë të huaj.

Ndërkohë, eksportuesit kanë mbetur si peshku pa ujë, pasi nuk e kanë as mundësinë dhe as potencilain ekonomik që ruajnë me forcë importuesit.

Niveli aktual i euroizimit reflekton mungesën e besueshmërisë ndaj politikës monetare. Ndryshimi i vitit të kaluar me vite më parë dhe vijimësia shihet se janë me ekuilibra të prishur për arsye të tolerimit të hyrjes me tepri të valutës së huaj, ku niveli aktual i euroizimit është larg atij të parashikuar nga strategjia në fuqi për de-euroizimin, pasi mungon efekti i masave bazuar te një kurs këmbimi të menaxhuar fort. Edhe sikur të supozojmë, se valuta e hyrë me tepri në tregun shqiptar vjen prej viziotrëve të huaj, kjo përsëri tregon një politikë të njënashme dhe të paharmonizuar nga qeveria me strategjinë e de-eurozimit. Arsyeja është e thjeshtë. Nuk mund të pranohet që të zhvillohet një sektor i stimuluar nga qeveria në kurriz të një sektori tjetër (eksportuesit dhe prodhuesit në tërësi). Pasi qeveria mburret për numrin e vizitorëve, po ashtu duhet të kërkojë ndjesë për efektin që ka krijuar kjo qasje e cila nuk është analizuar dhe është tregues i politikave dritëshkurtra që ecin me parimin e vezës sot dhe jo të pulës mot.

[1] Tre lloje kryesore të dollarizimit/euroizimit njihen gjerësisht: dollarizimi monetar ose zëvendësimi i monedhës zëvendësimi i monedhës vendase me valutë të huaj për qëllime transaksioni; dollarizimi financiar, i njohur gjithashtu si mbajtja e aktiveve dhe detyrimeve në valutë të huaj nga agjentët ekonomikë të dollarizimit/euroizimit të aktiveve; dhe dollarizimi/euroizimi real, indeksimi i çmimeve të pagave, të pasurive të paluajtshme dhe/ose të mallrave të qëndrueshme në valutë

[2] https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/WP/2018/wp1821.ashx

[3] banka qendrore zbaton masa ekspansioniste në kohë të mira (për shembull kur potenciali ekonomik është me shfrytëzim të lartë) dhe masa kufizuese në kohë të këqija (për shembull kur potenciali ekonomik është me shfrytëzim të ulët).