Ulja e barrës së tatimeve nga tatimpaguesit e mëdhenj në 2021

Rishikimi i organizimit të drejtorisë së tatimpaguesve të mëdhenj duhet të jetë produkt i diskutimit në forumet e ndryshme, ku komunikimi përmes Këshillit Tatimor duhet të jetë pjesa kryesore ku të adresohet rregullisht edhe shqetësimi mbi problematikat me palët e interesuara që rezulton nga administrimi tatimor.

Diskutimet janë të nevojshme pasi nevojitet të eksplorohen sfidat aktuale dhe fushat për përmirësim, me fokus të veçantë në:

• rriskun dhe sigurinë tatimore
• pajtueshmërinë, investigimet dhe mosmarrëveshjet
• modeli i pajtueshmërisë dhe bashkëpunimi i diktuar nga proceset e ndërhyrjes së qeverisë në treg nëpërmjet krijimit të Bordeve për çmimet e produkteve bazë dhe energjetike.

Rishikimi përveç asaj që vlen nga rekomandimet e asistencave të dedikuara për strukturimin e administratës tatimore qendrore duhet të marrë në konsideratë përvojat e bizneseve të mëdha në lidhje me taksat dhe detyrimet, pavarësisht nga drejtoria aktuale rajonale, me të cilën ata zakonisht ndërveprojnë, dhe plotëson rishikimin më të gjerë të Kornizës Strategjike afatmesme të të ardhurave tatimore, e cila pritet të angazhojë diskutime të brendshme mes ekspertëve të huaj, por ndoshta edhe organizatave të biznesit dhe ekspertëve vendas.

Në një analizë që studimi mbi barrën tatimore 2021, përpiqet të orientohet me qasjet e veta, më së pari ka marrë në shqyrtim raportet e peshës së të ardhurave që ka mbajtur njësia e tatimpaguesve të mëdhenj dhe rajoni i  Tiranës, për të parë edhe adresimin e burimeve dhe kapaciteteve në proporcion me peshën që mbajnë 12 rajonet e tjera tatimore me shtrirje gjeorgrafike në gjithë vendin.

Nga përfaqësimi i peshës së të ardhurave ndaj totalit, Drejtoria e Tatimpaguesve të Mëdhenj (DTM) ka rënie të nivelit që nuk përkon me qëllimin kryesor të egzistencës së saj. Në pamjen e parë shihet se ajo që humbet nga DTM e gjen te Tirana.

Kështu, vetëm 10 vite më përpara në vitin 2012, pesha e të ardhurave tatimore që mblidheshin nga tatimpaguesit e mëdhenj ishte sa 47% e gjithë të ardhurave tatimore. Vetëm 5 vite më vonë, pesha e të ardhurave që janë mbledhur është pakësuar me 8 përqind. Ndërsa kanë kaluar edhe 5 vite të tjera, shihet se në vetëm 1 dekadë ka një ulje të mbledhjes së të ardhurave nga kjo drejtori me 5 përqind më pak barrë nga më përpara.

Nëse marrim si prag krahasues nivelin mbi 50% të të ardhurave gjithsej që duhet të mbledhë nga tatimpaguesit e mëdhenj kjo njësi, shihet se tashmë të paktën 16% e barrës së tatimeve dhe taksave nuk paguhen nga tatimpaguesit e mëdhenj, por është shpërndarë si barrë që paguhet nga biznese të mesme dhe individë nëpërmjet tatimeve mbi punën.

Në fakt ajo që duhet të ishte si tendencë do të ishte një rritje e peshës së secilës prej tyre nga burimet në dispozicion. Por, përjashtuar pagesa tatimore që vijnë nga aktivitete apo rastësi të jashtëzakonshme, të nëse shikojmë si pjesë plotësuese të barrës së tatimnpoaguesve afër të mëdhenjve edhe ato që operojnë në Tiranë, përsëri vërehet se drejtoritë e mëdhëja tatimore punojnë poshtë kapaciteteve dhe rezervave për maksimizimin e të ardhurave.

Ndërsa, vlera e qarkullimit që deklarohet prej tatimpaguesve të mëdhenj është afër 2/3 e PBB-së, kontributi i tyre në buxhet nëpërmjet tatimeve është rreth 34% e gjithë të ardhurave tatimore të buxhetit.

Niveli i ulët i kontributit të tatimpaguesve të mëdhenj në buxhet, ku rreth 3% e numrit të bizneseve të mesme dhe të mëdha mban një barrë të barabartë me 850 milion Euro në vit (mesatarisht 900 mijë Euro/vit), për të gjitha tatimet dhe taksat (pa kontributet e sigurimeve)  tregon për një model jo funksional të pakundërshtueshëm, se bizneset e mëdha të Shqipërisë nuk mbajnë prej vitesh peshën kryesore nga e cila janë edhe përfituesë nëpërmjet punëve që realizojnë edhe me fondet e buxhetit.

MFE dhe DPT edhe pse kanë prezantuar nevojën për të adresuar dhe forcuar operacionet dhe kapacitetet e DTM duket se janë larg shpërndarjes së barrës së tatimeve dhe taksave sipas parimit të taksimit të ndershëm. Por, deri më tani ky shqetësim shumëvjeçar është ende pa përgjigjen e nevojshme, që të bëjë ndryshimin.

Adresimi ndaj modelit aktual të administrimit

Organizimi i administratës tatimore në këtë dekadë të fundit ka ndryshuar disa herë, për të mobilizuar më mirë kapacitetet dhe funksionet e administriit drejt centralizimit në disa qendra, kryesisht për funksionet e hetimit tatimor dhe mbledhjes së borxheve tatimore.

Në realitetin e administrimit të borxheve të vitit 2021, shihet se borxhi i bizneseve ndaj tatimeve u rrit me 10.2 për qind në vlerën prej 12.5 miliardë lekësh (100 milionë euro).

Kjo rritje borxhi është e përmbledhur në mbi 59% të saj në vetëm 2 tatimpagues duke ndikuar me pasoja të prekshme në stokun e detyrimeve të papaguara në fillim të vitit 2021, që arrin në rreth 135 miliardë lekë (rreth 1.1 miliardë euro), nga 122.5 miliardë lekë në vitin 2020.

Në kushtet e mungesës së analizës së dedikuar edhe në Raportin Vjetor të DPT për vitin 2021[1] duhet parë me një analizë të thelluar mbi fatin e bizneseve që mund të jenë object për faliment, si dhe furnizimin e drejtorisë së tatimpaguesve të mëdhenj me biznese të reja që për pak kohë, në sajë të politikave të ndryshme janë rritur dhe duhet të administrohen nga kapacitetet e kësaj drejtorie, për një optimizim të mbledhjes së të ardhurave tatimore.

Në një analizë të cilën nuk e gjejmë në lidhje me përgjigjet se kush dhe si ka ndikuar në këtë rezultat të dobët pyetjet që mund të jenë mjaft instiktive nga këndvështrimi profesional janë:

 A ka ndikuar selektimi i taksapaguesve realisht të mëdhenj në uljen e barrës tatimore?

A janë duke u marrë me individët e pasur, që janë të tillë edhe pse dividend nuk marrin?

A ka vlejtur të zbatohen pa kundërshtime gjithë rekomandimet e asistencave të huaja?

A ka ndikuar taksa e korrupsionit, e cila konstatohet se ndikon fuqishëm?

A ka ndikuar ndryshimi i menaxherëve sipas stinëve të vitit dhe mungesa e një memorie institucionale në menaxhimin fiskal?

Pyetjet të shumta dhe me më shumë forcë mund të parashtrohen tjetër kohë dhe nga të tjerë ekspertë. Por, parashtrimi sot është vetëm një analizë, që mund të pasohet nga të tjera, pa e lënë këtë situatë vetëm në prehrin e apatisë që ka zaptuar gjithë ata që nuk kanë ndjeshmëri profesionale dhe mungesë të përgjegjshmërisë për rolin që duhet të kenë.

Komente dhe propozime për adresim

Së pari, kriteret për identifikimin e taksapaguesve të mëdhenj u përcaktuan fillimisht në vitin 2005 dhe ato kanë patur përmirësime të kufizuara nëpër gjithë këto vite. Nevojitet që ato të rishikohen me një qasje më të mprehtë për të përfshirë gjithë individët dhe bizneset që përbëjnë peshën kryesore të ekonomisë, pasi qasja aktuale rezulton se disa prej taksapaguesve vërtet të mëdhenj nuk janë të përfshirë në të njëjtën strukturë, por administrohen nga drejtori rajonale. Tatimpaguesit realisht të mëdhenj kanë dinamikat e tyre në përpjekjet për të zhvendosur barrën dhe kostot e biznesit të tyre në ato zona dhe qytete, ku taksat dhe shpenzimet kushtojnë më lirë. Monitorimi i tyre nga shteti është detyrim ligjor.

Për këtë qëllim edhe misionet e FMN-së, si dhe ekspertët që kanë asistuar nga afër drejtorinë e tatimpaguesve të mëdhenj kanë rekomanduar masa dhe rekomandime, që duhet të filtrohen dhe të përshtaten sipas nivelit aktual të administrimit. Qëllimi kryesor në përthithjen e asistencës teknike dhe rekomandimeve të misioneve që orientojnë qasje të administrimit fiskal duhet të jetë përshtatja e tyre, ku të prevalojë zbatimi i atyre rekomandimeve që kanë mundësi për tu kryer. Mjaft rekomandime që janë propozuar nga asistencat e huaja kanë qenë joproduktive dhe nuk kanë ndikuar në përmirësim të administrimit. P.sh. struktura e rimbursimit të TVSH-së, e propozuar nga misionet e FMN-së, po ashtu si struktura e mbledhjes së borxheve tatimore nuk kanë justifikuar pritshmëritë e rekomanduara edhe pas disa vitesh eksperiencë në funksionimin e tyre.

Së dyti, modeli i punës për administrimin tatimor për bizneset e mëdha duhet të orientohet nga menaxhimi i rrisqeve dhe gjithashtu duhet të përmirësojë shumë më tej nivelet e aftësive të auditorëve të saj. Ekzistenca e një ekonomie të madhe informale e bën administrimin tatimor të vështirë dhe me kosto të rritur. Tatimpaguesit e mëdhenj paraqesin rrisqe të ndryshme dhe të nevojshme të analizohen lidhur me pajtueshmërinë, që janë vërejtur të kenë krijuar boshllëqe të mëdha në të ardhurat tatimore.

Së treti, politika tatimore në vitet e fundit është e çorientuar dhe përmban ndryshime kontradiktore në vetëm pak vite. Rast tipi është pragu i TVSH-së, i cili është ulur dhe ngritur sipas interesave jo të qarta të politikës së ditës. Ndërkohë, kryefjala e paketës fiskale të 2019 dhe 2020 përfshiu një përgjysmim të tatimit mbi dividentin (nga 15 në 8 përqind), një zgjerim i të bazës së taksimit për dypunësimet, si dhe procesi i fiskalizimit gjatë gjithë vitit 2021 kanë krijuar probleme të mëdha për klientelën e bizneseve të mëdhenj dhe tregun në tërësi.

Reformat e normave tatimore kanë ngushtuar bazën e tatimpaguesve dhe kanë ndërlikuar mënyrën e taksimit për disa segmente të tjera. Disa nga këto ndryshime komplikojnë në fakt regjimin tatimor të thjeshtë, që zbatohet nga mikrobizneset dhe  nga ana tjetër krijon si pasojë mundësi për shmangie të taksave, p.sh., përmes zhvendosjes së të ardhurave më të larta të tatimit të dividentit, ose manipulim të pragut të tatimit mbi fitimin. Kjo padyshim ka ndikim direkt edhe te tatimpaguesit e mëdhenj.

Së katërti, orientim mjaft i rëndësishëm është për të zhvilluar kapacitete drejtuese dhe zbatuese me aftësitë e kërkuara nga detyra që marrin përsipër për kryerjen e analizave tatimore për të kuptuar më mirë paqëndrueshmërinë në të ardhurat tatimore. Aktualisht ka pak specialistë të aftë për analizën dhe parashikimin e të ardhurave, për rriskun në mbledhjen e të ardhurave, tendencat dhe pritshmëritë, si dhe për të përcaktuar arsyet e ndryshimeve të rëndësishme nga parashikimet e buxhetuara gjatë vitit. Patronazhi politik në emërimet e specialistëve dhe kronizmi në përzgjedhjen e drejtuesve të lartë kanë ndikimin e tyre në mosarritjen e objektivit kryesor të administratës: maksimizimin e të ardhurave të buxhetit.

Së pesti, nevojitet të rritet niveli dhe forca e zbatimit të ligjeve ndërkombëtare dhe marrëveshjeve të ndryshme përsa lidhet me ekspozimin ndaj rrisqeve të bizneseve kufitare me Shqipërinë, por edhe atyre ndërkombëtare.

Përvoja e kufizuar me transferimin e çmimit duhet të ndryshojë drejt një qasje që duhet të bazohet te puna paraprake e analizës së rriskut në identifikimin paraprak të shmangieve që i vijnë buxhetit nga fenomeni i transferimit të çmimeve. E gjitha kjo përpjekje vlen për të siguruar vendimmarrje më të plotësuar dhe të saktë duke u dhënë përgjigje rrisqeve të identifikuara.

Ndërsa, flasim për qasje të reja dhe të ndryshme nga rutina aktuale, në fakt duhet të kishte një prioritet tek cilësia dhe produktiviteti që nuk janë më vlera që përçon modeli i administrimit tatimor.

[1] https://www.tatime.gov.al/shkarko.php?id=12083