Si mundet njëkohësisht të ulet inflacioni dhe të rritet ekonomia me produktivitet?

Marrëdhënia midis rritjes së inflacionit dhe rritjes ekonomike është një temë e debatit të vazhdueshëm ekonomik. Një këndvështrim i ndërlidhur është se rritja e inflacionit nuk është shkaku i rritjes ekonomike, por vetëm një simptomë e problemeve themelore ekonomike që pengojnë rritjen, të tilla si ndërprerjet nga ana e ofertës ose disbalancat fiskale. Nga ana tjetër, teoria e rinovuar e Kejnsit, prezanton se rritja e inflacionit mund të rrisë PBB-në reale në periudha afatshkurtra, të paktën në kushte të caktuara.

Nisur nga tkurrja e kreditimit të ekonomisë[1], si dhe rënia e moderuar e kreditimit të familjeve (shih Tabela) shihet se ka një ndikim në huanë për biznesin prej rritjes së normës së interesit (deri në 3.25%). Për familjet nuk duket se ka patur të njëjtin ndikim si për bizneset, ku dominimi i huadhënies për pasuri të paluajtshme zë në masën 35% totalin e huamarrjes prej familjeve shqiptare.

Për të vendosur një lidhje shkakësore midis inflacionit dhe aftësisë së sektorit bankar për të dhënë hua, shihet se ndërsa norma e inflacionit përjetoi një rritje mesatarisht me 6.7% dhe 4.8% në 2022 dhe në 2023, në dallim me 1.6% dhe 2% në 2020 dhe 2021, huamarrja e familjeve është në nivele të larta kur ka më shumë inflacion, por dhe huamarrja e bizneseve po ashtu është më e lartë në vitet kur ka më shumë inflacion.

Si një masë mbrojtëse kundër rriskut të inflacionit, bankat duhet të reduktonin kryesisht huadhënien për pasuri të paluajtshme, e cila ndikon në rritjen e çmimit të banesave dhe punësimin në ndërtim. Nga të dhënat e kreditimit të sektorit të ndërtimit në 2023 është një vlerë prej 49.25 miliard lekë (sa 23% e kreditimit gjithsej për biznesin privat) e huazuar nga bankat për sektorin privat të ndërtimit (për pasuri të paluajtshme).

Nga 91.9 miliard lekë hua për individët në 2023 janë dhënë 35 % e saj për blerje banesash, ku duket se kjo shumë është një kreditim nga familjet për pasuri të paluajtshme.

Nga sa shihet, sektori i ndërtimit është financuar direkt (huaja nga bizneset private) dhe indirekt (huaja nga familjet për pasuri të paluajtshme) në shumën 790 milion Euro gjatë vitit 2023.

Gjetjet tona tregojnë se tkurrja e ofertës së kredisë në dy vitet e fundit shkaktuar nga inflacioni është deri në 2% më e ulët dhe kjo nuk ka ndikuar në sektorin e banesave.

Pra nga ky hulumtim, vërejmë se bankat shqiptare edhe pse të ekspozuara ndaj inflacionit janë përgjigjur duke ulur kreditimin, por kjo nuk ka ndikuar në çmimet e banesave dhe punësimin në ndërtim.

Arsyeja në këtë rast është e justifikuar me burime financimi jashtë kanaleve bankare, të cilat kanë furnizuar sektorin nga ana e ofertës financiare si nëpërmjet kontratave të parablerjes nga familjet dhe individët, por edhe nga burime jashtë tregut formal (rritje e ofertës së valutave të huaja).

Duke hedhur dritë mbi marrëdhënien midis inflacionit dhe rritjes ekonomike (në këtë rast të sektorit të ndërtimit)[2] duket se inflacioni nuk ka ndikuar në tkurrjen e sektorit të ndërtimit.

Inflacioni duhet të nënkuptonte ose një rritje të ofertës monetare ose një rritje të niveleve të çmimeve. Ndërsa oferta monetare u rrit me 2.3% në 2022 dhe 3.5% në 2023, tregu shqiptar u ndikua me nivele më të larta çmimesh, por jo në të njëjtën kah rritje si oferta monetare (inflacioni mesatar ishte 6.7% dhe 4.8% në vitet 2022 dhe 2023). Pra, shihet se pjesa informale në ekonomi dhe qarkullimin e monedhave ndikoi në shtimin e ofertës së parasë në treg duke deformuar efektin e plotë të politikës monetare.

Si rezultat, shtrëngimi i politikës monetare nuk e ka ngadalësuar rritjen e shpenzimeve, por ekonomia ndërkohë është ngadalësuar në 2023 me 1.4% nga viti i mëparshëm. Ndikimi në këtë rënie erdhi nga rënia e importeve dhje eksporteve duke shfaqur ndikimet që i erdhën ekonomisë prej prishjes së balancës së kursit të këmbimit me një mbiçmim të lekut me 16% në dy vitet e fundit, fakt që kundërshton argumentin se ekonomia e fortë ka ndikuar në këtë drejtim.

Inflacioni, i cili shkaktohet kur ka më shumë para për më pak mallra dhe shërbime është shkaktuar pikërisht nga ofertë më e madhe e parave si nga një rritje e numrit të vizitorëve ashtu si dhe daljet, por kryesisht nga rritja e ofertës monetare nga jashtë.

Lidhja midis nivelit të prodhimit dhe nivelit të çmimeve vlen edhe për shkallën e ndryshimit të prodhimit (norma e rritjes ekonomike) dhe normën e ndryshimit të çmimeve (normën e inflacionit).

Le të shikojmë si ka funksionuar ekuacioni i këmbimit, M*V = P*Q[3], ku:

• M është oferta monetare;
• V është shpejtësia me të cilën qarkullon paraja;
• P është niveli i çmimit; dhe
• Q është prodhimi real i ekonomisë.

 Nëse treguesi Q rritet, ku M dhe V mbahen konstante, atëherë norma e rritjes së nivelit të çmimeve duhet të bjerë. Një rritje në normën e rritjes ekonomike do të thotë më shumë mallra për të blerë paraja, gjë që ushtron presion në rënie mbi normën e inflacionit.

Sipas studimit që ka përmbledhur përvojat e vendeve të ndryshme, nëse oferta monetare rritet me 6 përqind në vit dhe shpejtësia është konstante, rritja ekonomike vjetore është 3 për qind, ku inflacioni duhet të jetë 3 për qind. Por, nëse rritja ekonomike arrin në 4 për qind, inflacioni bie në 2 për qind. Pra, rritja ekonomike duket se e ul inflacionin.

Shkalla e rritjes së ekonomisë është e barabartë me shumën e rritjes së punësimit dhe rritjes së produktivitetit. Pra, rritja e punësimit nuk mund të jetë shumë më tepër se 1 për qind në periudha afatgjata dhe produktiviteti nuk mund të rritet më tepër se rreth 1.25 për qind në vit. 

Por, si ka ndodhur në rastin e Shqipërisë?

Sipas llogaritjeve nga ALTAX, sipas ekuacionit më lart shihet se M2[4] (oferta monetare) është me rritje 3.5% në vitin 2023, ndërkohë që shpejtësia (V) e qarkullimit të parasë[5] është 2.3 herë.

Rritja ekonomike për vitin 2023 është vlerësuar në 3.6% dhe inflacioni në Dhjetor 2023 është 3.8%.

Pra shihet se sipas ekuacionit më lart ka një pabarazi, ku oferta monetare dhe shpejtësia e qarkullimit të parasë nuk përkon me normën e rritjes ekonomike dhe normës së çmimeve në fund të vitit 2023.

Norma e rritjes së ekonomisë duhet që të ishte e barabartë me rritjen e punësimit plus normën e rritjes së prodhimit për punëtor (produktiviteti).

Në krahasimin e tendencës së fuqisë punëtore në vitet e fundit, fuqia punëtore ka rritje të vogël, pasi po kushtëzohet edhe nga emigrimi i fuqisë punëtore. Duke lejuar që numri i punëtorëve të larguar çdo vit në vitet e fundit nga Shqipëria të arrijë sa 2.5% e fuqisë punëtore, kjo tendencë e ka zvogëluar tregun e punës me rreth 5-7% për qind në më pak se 4 vite.

Përsa mund të analizohet produktiviteti, njerëzit që besojnë se rritja e tij do të jetë e kufizuar në të ardhmen, nisen nga produktiviteti i matur (prodhimi për orë pune) për vitet e fundit, i cili u rrit me një mesatare vjetore prej 0.5 përqind. Edhe në vitet e kaluar midis 2018 – 2022, rritja e produktivitetit ishte mesatarisht 0.3 për qind. Kjo rritje mesatare e ulët e produktivitetit është një nga arsyet që produkti i brendshëm bruto real është rritur mesatarisht pak, me 3.1 përqind, edhe pse më i lartë se 2 deri në 2.5 për qind që është parashikuar nga FMN[7], BB dhe BERZH.

Marëdhënie më e ngushtë midis rritjes ekonomike dhe produktivitetit

Megjithatë, sipas përvojës së disa vendeve rajonale ka arsye të forta për të besuar se produktiviteti mund të rritet me 1 përqind në vit, nëse do të vijohet të mëshohet më fort në politika reformuese të plota për nxitje në investime në industritë e teknologjisë së informacionit dhe novacionin.

Rritja ekonomike afatgjatë dhe me qëndrueshmëri ndaj goditjeve të ardhme duhet pikërisht të kërkojë një dialog të përgjegjshëm politik bazuar mbi qasjen ekonomike, jo sipas formulës së vjetër politikëbërjes por, një politike të re që duhet të hartojë masterplanin ku bizneset shqiptare të rriten dhe të forcohen duke punësuar më shumë punëtorë inteligjentë që të kenë mundësi të kenë më shumë para në xhepat e tyre.

Në këtë kuptim, produktiviteti duhet të jetë fokusi kryesor në planin afatgjatë, pasi për ne është pothuajse gjithçka që na duhet për të përmirësuar standardin e jetesës duke rritur aftësinë e bizneseve shqiptare për të rritur prodhimin.

Por, rritja e produktivitetit nuk arrihet vetëm me rritjen e pagave si dikur. Ndryshimi qëndron te lidhja sa më fort të punonjësve me vendin e punës, nëpërmjet rikapitalizimit të punonjësve si aktivi më efektiv për çdo biznes, rritjes së aksesit të bizneseve në një treg elastic kapitali, subvencione dhe paketa për trajnim dhe edukim duke punuar, si dhe duke rritur ndërgjegjësimin dhe presionin e ligjit për zbatimin e kontratës sociale të re.

[1] https://www.bankofalbania.org/Statistikat/Statistikat_Monetare_Financiare_dhe_Bankare/Kredite.html

[2] kontributi i ndërtimit në rritjen ekonomike për vitin 2022 (4.84%) ishte 1 pikë për qind nga 0.6 pikë përqind në 2021. Ndërtimi kontribuoi me 20% në totalin e rritjes ekonomike nga 19.4% në vitin 2021.

[3] https://www.brookings.edu/articles/bridging-the-productivity-gap-in-albania/

[4] M2 përdoret si tregues i rritjeve ose uljeve të mundshme të niveleve të inflacionit. M2 është një masë më e gjerë e ofertës monetare në ekonomi krahasuar me M1, i cili tregon vetëm paratë që janë në duart e publikut.

[5] raporti i PBB-së nominale tremujore ndaj mesatares tremujore të stokut të parasë M2

[6] M1 paraja e ngushtë (paraja jashtë korporatave depozituese plus llogaritë rrjedhëse dhe depozitat pa afat në lekë të rezidentëve jobanka, përjashtuar qeverinë qëndrore), M2 (M1 plus depozitat me afat në lekë të rezidentëve jobanka, përjashtuar qeverinë qëndrore) dhe M3 paraja e gjerë (M2 plus depozitat në valutë të rezidentëve jobanka, përjashtuar qeverinë qëndrore)

[7] https://www.elibrary.imf.org/downloadpdf/view/journals/002/2024/007/002.2024.issue-007-en.pdf