Investimet me kapital publik, borxhi dhe ndikimi në tregun monetar

Programet buxhetore për vitin 2023, në një kufizim të tyre të ndërlidhur me borxhin e lartë publik, ashtu si duket edhe në fillim të 6-mujorit të dytë 2023 (64.78% e PBB-së), megjithë efektetet zbutëse me të paktën 4% në ulje nga zhvlerësimi i Euros ndaj Lekut vijojnë, që të ndikohen në zbatueshmërinë e tyre nga objektivi i reduktimit të deficitit fiskal.

Në vitin 2023, kur Euro është zhvlerësuar shpejt e shpejt me të paktën 10% krahasuar me fundin e vitit 2022, po përdoret edhe si instrument absorbues i fuqishëm pikërisht duke patur prevalencë ndaj drejtimeve të tjera buxhetore.

Nga gjithë studimet për forcimin e papritur të monedhës vendase nuk përmendet se ndikohet nga forcimi ekonomisë (eksporteve) dhe investimet e huaja, pasi efekti i tyre nuk përçohet me kaq forcë edhe në zhvillimet dyshifrore, si rasti i Kinës apo Singaporit.

Faktori monetar ndikues surprizë është ai që jep efekte përmbytëse të tregut dhe që vijnë jashtë kanaleve formale. Nëse do të kalonin nëpërmjet kanaleve bankare do të ishin të kontrollueshëm, por ndërkohë nuk do të ishin në këto nivele pasi një pjesë e konsiderueshme duhet të justifikonin burimin e krijimit të tyre.

Kësaj situate të buxhetit shqiptar duket sikur i mjafton pikërisht kjo luhatje e madhe dhe e menjëhershme e kursit të këmbimit për të rikthyer fuqinë e buxhetit për kreditime të reja në të ardhmen.

Në fakt, nga praktikat e shumë realiteteve buxhetore të vendeve me borxhe të mëdha, ato kanë synuar që një instrument me shumë ndikim, i tillë si stimulimi i një suficiti tregtar të shërbente edhe si një lehtësim plotësues i kostove të shërbimit të borxhit të jashtëm.

Raporti borxh-eksport, si treguesi i ecurisë së marëdhënieve tregtare në funksion të suficitit tregtar, që përdoret edhe për të vlerësuar vlefshmërinë e kreditimit, mund të përmirësohet (d.m.th., të bjerë) për sa kohë që suficiti i llogarisë korrente si pjesë e eksporteve tejkalon ndryshimin ndërmjet normës efektive të kthimit të borxhit të jashtëm dhe normës së rritjes së të ardhurave nga eksporti (Dornbusch, 1985).

Megjithatë, përdorimi i instrumentit të tregtisë së jashtme duket se nuk ka mundësi të realizohet duke u bazuar në të dhënat statistikore të 8-mujorit në 2023[1], që shfaqin një deficit tregtar të njëjtë si periudha e vitit 2022. Por, përveç kësaj perspektiva e tregtisë së jashtme paraqitet dhe në rënie të importeve me 5% dhe të eksporteve me 9%.

Rrjedhimisht, problemet e vazhdueshme të borxhit marrin një tjetër rëndësi për buxhetin e shtetit nëse përdoren instrumenti fiskal me një prevalencë mbi qasjen monetare apo tregtare.

Ky moment i forcimit të qasjes fiskale zë vendin e duhur nisur nga fakti se Leku është gërryer në terma nominalë dhe është zhvlerësuar fort dhe realisht, pavarësisht deficiteve të vazhdueshme fiskale në dekadën e fundit. Kjo do të thotë, se edhe ndikimi në shpenzimet buxhetore ka të njëjtin efekt si në shpenzimet e sektorit privat dhe familjeve.

Në vitin 2023, nisur nga efektet gërryese disavjecare të borxhit publik buxheti i shtetit po konsumon gjithë të ardhurat e shtuara nga taksat dhe tarifat për të paguar kostot e rritura të investimeve publike, si dhe shpenzimeve për administrim dhe mirëmbajtje të gjithë strukturës dhe aseteve publike.

Ndërsa, investimet kapitale me fondet publike kanë efekt direkt në ofertën monetare në ekonomi nëpërmjet rritjes së transaksioneve nga Thesari është me rëndësi për qartësimin publik dallimi midis ofertës në Lek që kryhet brenda vitit, me efektet e prodhimit të vërtetë që shkaktohen nga investimet kapitale të përfunduara. Pra, vonesat në përfundimin e aseteve publike janë një ndikues i fortë në ofertën monetare të qëndrueshme dhe afatgjatë në treg, pasi realisht ulin pritshmëritë e ekonomisë dhe ndikojnë negativisht në produktivitetin e pritshëm prej investimeve publike[2]. Këtë publiku shqiptar duhet ta mbajë fort parasysh kur diskutohet mbi efektet që i mbart ekonomia dhe tregu monetar nga investimet me kapital publik, të cilat rrallë mund të përfundojnë në periudhën e planifikuar.

Në kushtet, kur efektet e shpërndarjes së shpenzimeve buxhetore konstatohet se janë në nivele të ulëta zbatimi në raport me programet buxhetore, kjo shihet se ndikon në ofertën e Lekut me të paktën sa 6% e gjithë vlerës vjetore të buxhetit, pra një vlerë ofertuese në treg më e ulët.

Pesha ndikuese e mosrealizimit të shpenzimeve publike (operative dhe investime) sipas programit është jo kryesorja në forcimin e Lekut.

Objektivat e qeverisë janë përqendruar rreth rritjes së investimeve publike për të ofruar një nxitje afatshkurtër për tregun e punës, bazuar në kërkimet që tregojnë se investimet në infrastrukturë kanë të bëjnë me mbështetjen më efikase fiskale që mund t’i ofrohet një ekonomie në depresion[3].

Por duke mos u pranuar gjithë e vërteta ka gjithashtu një sasi të madhe të provave ekonomike që tregojnë se investimet publike edhe pse janë një shtytës i rëndësishëm afatgjatë i rritjes së produktivitetit dhe rrjedhimisht rritjes së standardeve mesatare të jetesës  nga mënyra si janë zbatuar dhe vonesat e pajustifikuara nuk e kanë përmbushur këtë kriter.

Problemi themelor me ekonominë e sotme është ulja e ritmit të shpenzimeve agregate[4]. Ndërmarrja e projekteve të reja për ndërtimin e rrugëve dhe shkollave, punësimin e mësuesve dhe shkencëtarëve dhe rinovimin e shtëpive dhe bizneseve pas tërmetit të vitit 2019 ka ndihmuar, por nuk është veprimi i vlefshëm për të adresuar nevojën për të krijuar vende të reja pune dhe për të zhvendosur shpenzimet drejt shtresave me probleme sociale.

Ekonomia e infrastrukturës nuk i përgjigjet dot nevojave diverse dhe afatgjata për punësim, siguri dhe garantim mirëqenie, veçanërisht për të rinjtë. Në fund të fundit asnjë nga ekspertët me përvojë nuk e ka sugjeruar me forcë se zhvillimi kalon domosdoshmërisht dhe vetëm nga infrastruktura, pasi ajo më shumë u vlen qeverisjeve për të ruajtur nivele statistikore treguesish. Kështu, realiteti nga qeveria “Berisha 2” dhe realiteti në 10 vitet e fundit kanë marrë vendime për një ekonomi që ka mbajtur vetveten, duke u kujdesur pak për mirëqenien dhe rritjen e duhur cilësore për të mbushur diferencën me rajonin dhe Europën.

Kjo situatë është pikërisht si përmendet si kryefjalë në raportet e organizatave të huaja, se ekonomia vazhdon të funksionojë shumë nën potencialin e saj. Por duke qenë se investimet publike duhet të financohen nga borxhet për të maksimizuar krijimin e vendeve të punës, e gjithë performanca e dobët e segmenteve të qeverisë që lidhen me to ka krijuar edhe një ofertë të ulët monetare në treg të Lekut duke lënë gjendje ofertë të shtuar të kredive dhe borxheve në valutë të huaj, apo thënë ndryshe një pjesë të sasisë së parave që ekonomia nuk ka fuqi ta tërheqë. Nëse i shtojmë kësaj gjendje edhe hyrjen e parave në formën e investimeve të huaja mes kanaleve formale të tregut të përziera me paratë informale , atëherë fillon periudha e çorientimit të tregut. Në rastet e ndërhyrjeve të vonuara nga institucionet apo ndërhyrje pa peshë ndikuese, atëherë fillon edhe kaosi i tregut dhe rritja e paqartësisë së tij për më tej.

Në planin afatgjatë, nëse ekonomia do të kthehej në potencialet e veta, financimi i duhur për këto projekte do të varej nga rrethanat ekonomike që mbizotërojnë në atë kohë. Nëse kthimet nga investimet publike janë mjaft të mëdha, atëherë ato mund të përmirësojnë pa mëdyshje mirëqenien e brezave të tanishëm dhe të ardhshëm pavarësisht se do të financohen nga borxhet. Ajo që është edhe më e rëndësishme në kuptimin afatgjatë është mënyra jo vetëm mënyra se si financohen, por se kur dhe si ato realizohen për të bërë produktiv asetin e krijuar.

Në përmbyllje, nëse do të ishim në situatën e performancës së fortë makroekonomike mund të përmirësohet edhe besimi në kursimin në monedhën vendase dhe rrjedhimisht edhe një kërkesë të rritur për investime afatgjata në monedhën vendase[5]. Nga ana tjetër, nëse politika për uljen e borxhit publik do të përputhej me rritjen e kërkesës për investime në Lek për aq sa ofron më shumë mundësi për të investuar në letra me vlerë do të kishim një treg financiar të mirëzhvilluar, që do të ofronte amortizimin e duhur për të mos u ndier kaq fortë zhvlerësimi i Euros dhe të varej vetëm nga vendime politike dhe spekulimet e tregut.

[1] https://www.instat.gov.al/media/12550/tregtia-e-jashtme-gusht-2023.pdf

[2] Investimet publike ndërtojnë stokun e kapitalit të vendit duke i kushtuar burime infrastrukturës bazë fizike (si rrugët, urat, linjat hekurudhore, aeroportet dhe shpërndarja e ujit), aktivitetit inovativ (kërkimi bazë), investimeve te gjelbra (burimet e pastra të energjisë dhe mjedisit), dhe arsimimit (fillor dhe i avancuar, si dhe trajnimi për punonjësit) që çon në produktivitet më të lartë dhe standarde më të larta jetese. Ndërsa aktorët privatë gjithashtu investojnë në këto fusha, ata e bëjnë këtë në një shkallë shumë më të vogël, pjesërisht për shkak se përfitimet nga investimet publike nuk u rriten vetëm atyre që ndërmarrin investimin, por një gamë të gjerë njerëzish dhe biznesesh.

[3] https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2014/wp14148.pdf

[4] janë konsumi total i familjeve, investimet totale kapitale, shpenzimet e qeverisë dhe eksportet neto, që janë të barabarta me totalin e eksporteve minus totalin e importeve

[5] https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/WP/2018/wp1821.ashx