Edhe njëherë për koston e korrupsionit dhe rifitimin e legjimitetit të jetës tonë

Matja e kostos së korrupsionit shpesh konsiderohet të jetë një pjesë e domosdoshme e përcaktimit të mënyrës se si të luftohet korrupsioni. Vështirësia e matjes qëndron te realiteti se si duhet të llogaritet sa më afër dëmit faktik për të justifikuar koston e zbatimit të masave kundër korrupsionit dhe për të treguar se ku duhet të jetë fokusi i masave kundër korrupsionit.

Pse edhe njëherë për të analizuar dhe diskutuar për koston e korrupsionit?

Korrupsioni po na grabit të ardhmen pasi po zhbën të tashmen!

Pyetjes lidhur me koston e kësaj sëmundje që po mban peng mirëqenien dhe zhvillimin e vendit ekspertët e ALTAX i kanë kushtuar vëmendje dhe e kanë analizuar në vitin 2022 duke e konstatuar si një nga bizneset më fitimprurëse të qeverisë dhe opozitës së bashku me grupin e bizneseve përreth tyre, por që i kushtonte ekonomisë së vendit deri 515 milion euro në vit, me tendencë rritëse.

Me kalimin e viteve tashmë kostoja e korrupsionit duket se nuk është ulur, madje është rritur më shumë se edhe vetë rritja e të ardhurave të buxhetit.

Nga llogaritjet që kemi kryer dhe prezantuar më poshtë rezulton se nga afërsisht 6 miliard Euro që qeveria shpenzoi për shpenzimet publike në 2023, deri në 10 për qind humbi nga korrupsioni.

Kështu duke u nisur nga e njëjta logjikë e përdorur në analizën e vitit 2022, sipas llogaritjeve rezulton se kostoja e korrupsionit në vitin 2023 është në nivelin e 62.2 miliard lekë (575 milion Euro).

Nga shuma e mësipërme, nëse veçojmë vetëm koston e korrupsionit nga lejimi (mosluftimi) prej administratave fiskale për të abuzuar me taksat dhe tatimet, si bizneset e mëdha dhe të vogla, po ashtu edhe njerëzit e pasur, rezulton se korrupsioni i ka kushtuar buxhetit të shtetit mesatarisht 11.2 miliard lekë/vit (105 milionë Euro) në dekadën e fundit. Kjo shumë që i lihet evazionistëve është  e mjaftueshme për të paguar faturat buxhetore për indeksimin e pensioneve vjetore 3 herë më shumë apo për rritjen e shpenzimeve vjetore për mbështetje sociale për trefishin e asaj që përfitojnë sot nga buxheti.

Ndërkohë, kostoja e korrupsionit prej prokurimeve publike dhe shpenzimeve të buxhetit qendror dhe vendor, si dhe shpenzimeve të kompanive publike llogaritet se është deri në 51 miliard lekë (470 milion Euro në vit), pjesë e shumës totale më lart.

Humbja dhe dëmi mund të lindin nga një shumëllojshmëri e gjerë e aktiviteteve korruptive që mund të ndodhin me një projekt, shpenzim apo tenderim. Këto aktivitete mund të përfshijnë ryshfet, zhvatje, mashtrim, organizim karteli, abuzim me pushtetin, përvetësim dhe pastrim parash.

Për të qenë konkret dhe të kuptueshëm me zbatimin e korrupsionit në praktikë, ne kemi përshtatur raste të prezantuara nga përvoja ndërkombëtare[1], që konsiderohen të ngjashme me rastet e debatuara në opinionin publik shqiptar.

1. Rast shembull korrupsioni në sektorin energjitik

Supozoni se një termocentral do të kushtonte 100 milionë dollarë nëse (a) projektohet siç duhet, (b) jepet sipas një tenderi të vërtetë të tregut të hapur dhe (c) menaxhohet në një mjedis politik pa ryshfet dhe mashtrim.

Shembulli i mëposhtëm analizon se çfarë mund të ndodhte me çmimin prej 100 milionë dollarësh nëse mjedisi nuk do të ishte i lirë nga ryshfeti dhe mashtrimi.

Llogaritjet dhe metodologjia janë qëllimisht të thjeshtuara.

1. Një shoqëri publike energjetike kërkon të ndërtojë një termocentral dhe kërkon tender ndërkombëtar për ta ndërtuar termocentralin.

Mirëpo me ndikimin e korrupsionit hapat fillojnë e zbatohen kështu:

Termocentrali i cili duhet të kushtojë 100 milionë dollarë është mbiprojektuar dhe i mbispecifikuar me 20% vlerë më shumë në mënyrë që të maksimizohen mundësitë për ryshfet midis ministrave të qeverisë dhe stafit të shërbimeve.

Kostoja shtesë: 20 milionë dollarë. Termocentrali kushton tani 120 milionë dollarë.

2. Kontrata kërkon një mbajtje garancie prej 10%.

Kontraktori supozon se nuk do t’i paguhet asnjëherë garancia, pasi është i vetëdijshëm se shoqëria ndoshta do të krijojë pretendime të rreme ndaj kontraktorit për të kompensuar mbajtjen e saj. Prandaj, kontraktori shton vlerën e mbajtjes së garancisë në çmimin e kontratës me dy herë.

Kostoja shtesë: 12 milionë dollarë. Termocentrali kushton tani 132 milionë dollarë.

3. Kërkohet një ryshfet prej 10% të çmimit të kontratës.

Kontraktuesi përfshin koston e ryshfetit në çmimin e kontratës.

Kostoja shtesë: 13.2 milionë dollarë. Termocentrali kushton tani 145.2 milionë dollarë.

4. Kostoja e termocentralit do të mbulohet nga një garanci kredie, ku 15% e kostos së projektit do të paguhet nga shoqëria në para të gatshme direkt tek kontraktori dhe 85% e kostos së projektit (123.4 milionë dollarë) do të financohet nga një kredi nga një bankë ndërkombëtare e siguruar nga kredia. Shoqëria konsiderohet se ndodhet në një vend me rrisk të lartë për të cilin agjencia e kredisë ngarkon një prim prej 8%. Primi për koston e pa fryrë prej 100 milionë dollarësh është përfshirë tashmë si pjesë e kostos prej 100 milionë dollarësh. Kostoja shtesë e panevojshme e termocentralit është 45.2 milionë dollarë. Primi shtesë për këtë shumë është 3.6 milion dollarë (8% x 45.2 milion dollarë).
Termocentrali kushton tani 148.8 milionë dollarë.

5. Periudha e ndërtimit është 3 vite.

Huaja për 85% të kostos së projektit ngarkon interesin me 6% në vit për 15 vite.

Interesi gjatë periudhës 3-vjeçare të ndërtimit duhet të kapitalizohet. Në çdo rast, shoqëria do të paguante interes gjatë ndërtimit për koston e pa fryrë prej 100 milionë dollarësh. Interesi shtesë i panevojshëm i kapitalizuar gjatë ndërtimit është 8.8 milion dollarë (8% x 48.8 milion dollarë x 3 vjet). Termocentrali kushton tani 157.6 milionë dollarë.

6. Projekti përfundon me vonesë dhe ka disa defekte dhe mangësi në performancë në termocentral. Kontraktori dhe shoqëria fajësojnë njëri-tjetrin. Kontraktuesi bën pretendime kundër ndërmarrjes për ndryshime, humbje dhe shpenzime.

Kompania nuk ka ndërmend të paguajë kërkesat e kontraktorit. Ajo gjithashtu dëshiron të mbajë garancinë prej 10%. Prandaj, ngre kundërpadi kundër kontraktorit për dëme të likuiduara, punë me defekt dhe mangësi të performancës.

Kundërpadia e shoqërisë është e barabartë me 10% të çmimit të kontratës plus vlerën e pretendimeve të kontraktorit. Kontraktori e rrit pretendimin e tij në një shifër që përputhet me pretendimin e ndërmarrjes.

Prandaj, pretendimet dhe kundërpaditë neutralizojnë njëra-tjetrën.

Një pjesë e madhe e pretendimeve të kontraktorit dhe kundërpretendimeve të ndërmarrjes janë të rreme ose të ekzagjeruara. Pas çdo tarife ligjore dhe eksperte prej 0.4 milionë dollarësh, kontraktori dhe shoqëria zgjidhen në mënyrë të largët. Kontraktuesi është i detyruar të përthithë kostot të cilat duhet të kishte qenë në gjendje të mbulonte nga shoqëria nëse shoqëria nuk kishte falsifikuar kundërpaditë. Termocentrali i kushton ndërmarrjes tani 158 milionë dollarë.

7. Kostoja kapitale e termocentralit në datën e përfundimit të projektit është 58 milionë dollarë më e lartë se sa duhej të ishte. Kostoja do të rritet më tej gjatë kohëzgjatjes së huasë 15-vjeçare, pasi interesi prej 6% në vit do të paguhet nga shoqëria për koston shtesë të panevojshme prej 58 milionë dollarësh. Kjo rezulton që shoqëria të paguajë tarifa financiare shtesë të panevojshme prej 3.5 milionë dollarë në vit.

8. Konsumatorët që përdorin energjinë elektrike të prodhuar nga termocentrali nuk do të mund të përballonin energjinë elektrike nëse do të merrej parasysh kostoja e vërtetë e prodhimit të energjisë elektrike.

Prandaj, shoqëria ngarkon një shumë të subvencionuar për energjinë, dhe të ardhurat e saj si rezultat janë shumë të ulëta që shoqëria të mund të shlyejë kapitalin dhe të paguajë interesin e kredisë për termocentralin. Kompania dështon në kredimarrje.

9. Termocentrali prishet.  Për shkak të mospagesës së kredisë, shoqëria nuk është në gjendje të marrë hua shuma të tjera për të blerë pjesë këmbimi.

Kontraktori është i vetëdijshëm për vështirësitë financiare të ndërmarrjes, dhe për këtë arsye refuzon të furnizojë pjesë rezervë dhe të riparojë termocentralin nëse nuk paguhet paraprakisht me para në dorë. Shërbimi nuk mund ta bëjë këtë. Termocentrali nuk është i riparuar. Konsumatorët nuk e marrin energjinë elektrike me çmimin e parashikuar nga funksionimi i termocentralit, por më të lartë, pasi dilet në treg për të blerë energji për të kompensuar mungesën e prodhimit nga termocentrali.

10. Bankës i paguhet interesi vjetor sipas garancisë së kredisë.
Përfundimisht, një pjesë e kapitalit të papaguar dhe interesit në lidhje me kredinë për termocentralin shlyhet si rezultat i një pakete ndërkombëtare për lehtësimin e borxhit. Banka ripaguhet për kapitalin e saj sipas garancisë së kredisë.

Pasojat dhe efektet negative janë:

1. Konsumatori nuk merr furnizim të vazhdueshëm me energji elektrike për shkak të përfundimit me vonesë, prishjes dhe mos riparimit të termocentralit. Kjo dëmton industrinë dhe bizneset.
2. Ndihma për një sektor tjetër do të devijohet ose mbyllet për shkak të mospagesës së kredisë dhe korrupsionit të përfolur në lidhje me projektin.
3. Shpenzimi i tepërt prej 58 milionë dollarësh do të thotë se kjo shumë nuk është e disponueshme për t’u përdorur në projekte të tjera.
4. Një pjesë e kostos përfundimtare të ryshfetit dhe shpenzimit të tepërt të projektit paguhet nga taksapaguesit.
5. Vendi nuk ka mundësi për projekte të mëdha kapitale për shkak të mungesës së ndihmës.
6. Por kostot nuk janë vetëm financiare, pasi korrupsioni paguhet edhe me mugesë apo rritje të ulët të mirëqenies. Konsumatorët humbin mundësinë për të përmirësuar jetën e tyre.
7. Kontraktori dhe banka përfitojnë, pasi kontraktorit i paguhet çmimi i kontratës, dhe bankës i paguhet kapitali dhe interesi i kredisë.
8. Në fund jo për nga rëndësia fitojnë edhe marrësit e ryshfetit. Ata mund të lëvizin vendin për të shmangur ndjekjen penale. Paratë e ryshfetit zakonisht mbahen në llogaritë bankare në parajsa fiskale për t’u përdorur nga marrësit e ryshfetit dhe familjet e tyre.

2. Rast shembull korrupsioni në infrastrukturë

Kostoja e korrupsionit në infrastrukturë nuk merr parasysh ryshfetet që mund të jenë faktorizuar në çmimet e kontratave në zinxhirin kontraktual për të fituar nënkontraktime dhe kontrata furnizimi. Kostoja e këtyre ryshfeteve zakonisht përfshihet në çmimet e kontratës deri në finalen e zinxhirit kontraktual. Si rezultat, një ryshfet prej 5% i paguar për të fituar një kontratë kryesore do të llogaritet mbi një grumbullim të çmimeve të nënkontratës, të cilat në vetvete mund të përfshijnë ryshfetet. Humbja e përgjithshme nga ryshfeti në dhënien e të gjitha kontratave të projektit mund të jetë shumë më i lartë se 5% i paguar në nivelin e kontratës kryesore.

Kjo shihet në shembullin e mëposhtëm ku ryshfeti i supozuar në kontratën kryesore ishte vetëm 5%. Megjithatë, nëse çdo nënkontraktor dhe furnizues deri në zinxhirin e kontratës finalizuese do të paguante gjithashtu një ryshfet prej 5% dhe do ta përfshinte këtë ryshfet në çmimin e tij, atëherë humbja e përgjithshme për faturën e buxhetit të shtetit për shkak të ryshfetit do të ishte 16%.

Shembulli i mësipërm supozon se çdo nënkontraktor është i detyruar të paguajë një ryshfet prej 5%, dhe ka përfshirë koston e ryshfetit në çmimin e kontratës së tij. Kjo do të thotë që pronari i projektit (institucioni publik) përfundimisht i bart të gjitha këto kosto të korruptimit nga taksat e buxhetit të shtetit

Llogaritja e mësipërme e vlerësimit gjithashtu nuk përfshin për llojet e tjera të korrupsionit që mund të ndodhin gjatë projektit (p.sh. projektimi me punime të fryra, puna me defekte dhe e pranuar nga supervizori, ryshfetet e paguara për marrjen e certifikatave dhe lejeve, etj.).

Në përfundim ne mendojmë, se nëpërmjet shembujve të përshtatur si më lart shihet se çmimi që po paguajmë, si tani ashtu edhe në të ardhmen, është i tepërt. Ne nuk mund të përmbushim objektivat për zhvillimin e vendit mbi baza të qëndrueshme dhe të financojmë objektivat për arsim, shëndetësi, mjedis, ekonomi qarkulluese dhe konkuruese pa mekanizmat dhe institucionet e qeverisjes efektive, transparente dhe gjithëpërfshirëse.

Korrupsioni po nxit humbjen jo vetëm financiare por edhe amortizimin dhe humbjen e jetës tonë. Moslejimi i tij do të thotë se ne kemi një mundësi më të mirë për të përmbushur nevojat e të gjithë qytetarëve në mënyrë që të rifitojmë legjitimitetin e jetës tonë, të institucioneve publike dhe besimin në qeverisje dhe në të ardhmen e përbashkët.

[1] https://giaccentre.org/the-cost-of-corruption/