Çfarë po ndodh me çmimet dhe euron dhe çfarë po pret politika monetare dhe fiskale?

Në një sqarim të situatës aktuale, nëse tregu jonë do të ishte i ngjashëm me atë të vendeve të përparuara është se lufta e humbur ndaj evazionit dhe korrupsionit, si dhe mosveprimi në kohë për të patur një treg të zgjeruar dhe konkurues i bën gjithë masat që përdorin këto vende në jo të përshtatshme për Shqipërinë. Çdo vend i rajonit pasi ka mbaruar analizat dhe bazuar në një vullnet politik të pakorruptuar përshtat dhe ndikon mbi ato segmente të ekonomisë dhe shoqërisë që të mundësojë një shpërndarje të drejtë të mirëqenies.

Por, duke ju rikthyer argumentit për të sqaruar situatën kaotike me çmimet, kursin e këmbimit dhe reagimet e institucionet, së pari duhet të pranohet nga të gjithë se ndryshueshmëria e kursit të këmbimit ka efekte pozitive të përhapura në pasigurinë e përgjithshme në treg.

Por, sa reale është situata e inflacionit dhe dobësimit të Euros në reagim të politikave monetare dhe fiskale të deklaruara si drejtimi i duhur nga institucionet?

Së pari, përvoja e vendeve të përparuara na tregon se mbiçmimi i Lekut nëpërmjet kanalit të ofertës dhe importeve më të lira të mallrave duhet të nxitin zgjerimin e prodhimit dhe ulin inflacionin e çmimeve. Importet mund të vlerësojnë monedhën vendase për shkak të një aktiviteti më të fortë ekonomik ose të zhvlerësojnë Euron dhe monedhat e tjera për shkak të rritjes së ofertës së monedhës vendase. Por, oferta me Lek për tregun duket sikur është rrudhur dhe jo e kundërta.

Për sa i përket implikimeve të luhatjeve në kursin nominal efektiv të këmbimit, mbiçmimi i monedhës ka një ekspansion dominues në rritjen e prodhimit dhe efekte deflacioniste nëpërmjet kostos më të lirë të mallrave të ndërmjetëm. Megjithatë, vlerësimi i monedhës, nëpërmjet humbjes së konkurrueshmërisë ka një efekt të përhapur negativ në rritjen e investimeve.

Së dyti, mbiçmimi i monedhës sinjalizon më së shumti përmirësim të aktivitetit ekonomik në mbështetje të më shumë flukseve hyrëse dhe përmirësimit të bilancit financiar.

Nëpërmjet kësaj tendence, vlerësimi i ekonomistëve mbështet rritjen e konsumit dhe eksporteve.

Treguesit nga vendet e tjera mbështetin vlerësimin e monedhës përballë rritjes më të lartë të eksporteve, duke dëshmuar për një peshë dominuese të eksporteve të mallrave. Megjithatë, mbiçmimi i monedhës ul kërkesën për eksporte. Ky realitet tashmë është i konfirmuar nga statistikat zyrtare të 5-mujorit të parë 2023. Efekti negativ neto në bilancet e jashtme është më i pritshmi. Ulja e eksporteve është më dominuese, duke rezultuar në efekte negative të përhapura në bilancin tregtar dhe në llogarinë korrente.

Edhe pse fakti i hyrjes së investimeve të huaja ka rritje në raport me të kaluarën, duhet veçuar fenomeni se 34.7% e tyre janë nga kompani offshore dhe pjesa tjetër nuk ka shkuar drejt sektorëve prodhues, por kryesisht drejt sektorit të shërbimeve. Nëse do të kishim flukse efektive të IHD-ve ato duhet të rrisnin kërkesën për monedhën vendase dhe të vlerësonin kursin e këmbimit ose duhet të kishin një efekt zhvlerësues më dominues nëpërmjet rritjes së kërkesës për importe.

Së treti, rritja e konsumit paraqitet si një tjetër tregues kyç që mbështet argumentin e egzistencës së aktivitetit të fuqishëm ekonomik dhe me efekt mbiçmimin e kursit të këmbimit të Lekut. Në vitin 2022, një pjesë e konsumit të shtuar të familjeve është për arsye të normës historike të inflacionit në shumicën e produkteve të konsumit, madje edhe mbi normën mesatare prej 6.7%. Ndërkohë, në 2023 pas një rënie të ulët të disa çmimeve ka edhe rënie të konsumit, që tregon se varësia e tij nuk është e lidhur drejtpërdrejt me aktivitetin ekonomik, pasi shumica e ndikimit të rritjes ekonomike erdhi nga turizmi dhe ndërtimi, që nuk përbëjnë shumicën e prodhimit të brendshëm bruto.

Konsumi i zhveshur nga inflacioni, pra ai në terma realë rritet për shkak të kostos më të lirë të importeve pas mbiçmimit të monedhës. Në të kundërt, mbiçmimi i monedhës ka efekte negative të përhapura në rritjen e eksporteve dhe ul koston e importeve në monedhën vendase.

Në fakt, këtu është veçantia shqiptare që informaliteti dhe konkurenca e pandershme e të motivuara nga korrupsioni politik dhe joshja kolektive ndaj tij zhbëjnë këtë formulë të ekonomisë që ndjek këtë rregull në mjaft vende.

Provat nga performanca ekonomike shqiptare dëshmojnë nevojën për të krijuar një mjedis që është më i favorshëm për rritjen e investimeve dhe diversifikimin e eksporteve, në mënyrë që të korren përfitime më të mëdha të vlerësimit të monedhës në formën e rritjes më të lartë dhe inflacionit më të ulët per të zbutur efektet e pafavorshme nga bilanci tregtar.

Së katërti, shpenzimet më të larta të qeverisë mund të jenë mbështetëse për aktivitetin ekonomik dhe një monedhë më të fortë. Rritja e investimeve publike mund të mbështesë një aktivitet të fortë ekonomik dhe monedhë më të fortë ose të rrisë kërkesën për importe dhe të nënçmojë monedhën vendase.

Po atëherë, çfarë po ndodh me zhvlerësimin e një pjese të prodhimit të brendshëm që është i bazuar te Euro?

Paraja zakonisht ka luajtur një rol të vogël në drejtim të politikës monetare për ndikimin e tendencës inflacioniste gjatë tridhjetë viteve të fundit. Megjithatë, rritja e fundit e inflacionit, e paraprirë nga masa jo standarde të politikës monetare, të cilat kanë rritur madhësinë të bilanceve të bankave qendrore dhe ofertës monetare ka ringjallur debatin për rolin e parasë në rritje për inflacionin.

Vlerësimi mund të jetë mbështetës për stabilitetin e mëtejshëm të jashtëm, ndërsa nuk ka kapacitete për të mobilizuar importet për të rritur kapacitetin në mbështetje të stabilitetit të brendshëm, diversifikimit, investimeve dhe rritjes reale të qëndrueshme dhe krijimit të vendeve të punës[1].

Në këtë situatë të jashtëzakonshme, ku Euro po dobësohet për arsye të veprimeve dhe masave të dobta të politikës së brendshme, bazuar te moskoordinimi i domosdoshëm dhe pasiviteti i institucioneve çfarë nuk ka logjikë monetare është zhvlerësimi i dollarit amerikan ndaj Lekut njësoj si euro. Zhvlerësimi i kësaj monedhe do të kishte kuptim të bazuar te tregu vetëm  në përgjigje të çmimit më të lartë të naftës në vendet importuese të naftës dhe grurit e disa produkteve që blihen në tregjet e kuotuara në dollarë amerikanë. Në fakt, ky moment i tregut për këto produkte nuk i përgjigjet kësaj situate.

Lidhja midis rritjes së ofertës së parasë dhe inflacionit është statistikisht e paqëndrueshme, pasi ndikimi maksimal i rritjes së parasë mundet që të ndikojë në prirjen në rritje të inflacionit.

Është inflacioni që po zgjeron bazën e tij me një efekt domino, si dhe perspektiva e zymtë për rritjen ekonomike që mund të rëndojnë më shumë zhvlerësimin e euros në muajt e ardhshëm.

Pesimizmi në rritje i konsumit po bazohet në një zhvlerësim të konsiderueshëm të monedhës së përbashkët (-17% nga fillimi vitit 2022) dhe është e vështirë të identifikohen katalizatorët që mund të ndryshojnë kursin e euros.

Pavarësisht se Banka e Shqipërisë e filloi ciklin e saj të ndërhyrjes prej 2022 përtej programit rutinë të saj ende nuk është plotësisht e qartë se sa ndikim ka dhënë gjithë kjo politikë monetare te euro, e cila duket se do të vazhdojë të luftojë pa sukses kundër Lekut. Mundësia e një zhvlerësimi të mëtejshëm është reale, në një skenar ku euro bie shumë nën kursin e këmbimit aktual, nëse problemet energjetike dhe inflacioniste vazhdojnë gjatë vjeshtës dhe dimrit.

Me më pak “armë” monetare të disponueshme tani, rimëkëmbja ekonomike e vendit mund të ketë nevojë të kalojë një fazë të re reformash dhe rritje të produktivitetit, por vetëm nëse nxitet nga një ekip qeverisës i ri dhe me një frymë të re në drejtim të masave që munden të stopojnë këtë prurje të euros së tepërt në treg. Megjithatë edhe pse pritshmëritë për mentalitet me fytyra të reja mund të ishin të domosdoshme mbetet për tu përmendur se ka një rrugë të gjatë dhe gjarpëruese përpara.

Në fund të fundit, rënia e euros po e bën problemin e inflacionit edhe më keq sesa është tashmë duke ndikuar në një rritje çmimesh të mëtejshme për shkak të euros së dobët, por edhe të monedhave të tjera ndikuese në marëdhëniet tregtare të vendit. Kalimi i efektit të mallrave të importit nga një euro e dobët në inflacion të lartë është i pashmangshëm, pasi vetë importuesit e mëdhenj të vendit nuk janë vetëm të tillë, por janë edhe eksportuesit dhe shpenzuesit e mëdhenj në Lek, të cilët në bilancet financiare të grupeve të tyre përcjellin një moment të rritjes së kostove të totalit të bizneseve të tyre. Duket sikur oligarkët e mëdhenj janë futur në një proces bumerang, sa nga pangopësia për të spekuluar sa më shumë në këtë situatë, por edhe nga mungesa e analizave shteruese për të kuptuar se si mund të dalin nga kjo situatë.

Mbi të gjitha, kostot e energjisë dhe lëndëve të para mund të rriten, megjithëse situata e tregjeve duket se po normalizohet duhet ta shtyjnë objektivin e politikave fiskale “drejt një rritje me bazë të zgjeruar sektorësh për të parandaluar rritjen e kostos së jetesës në gërryerjen e fuqisë blerëse të familjeve individuale që vjen nga detyrat e pakryera kundër informalitetit dhe korrupsionit në lidershipin e institucioneve me qasje nga lart-poshtë.

Duke konstatuar se politika monetare nuk ka efekte përtej detyrave kushtetuese, duket se politika fiskale është e vetmja rrugëdalje.

Rrugëdalja e parë është rritja e taksave (përkohësisht) për individët e pasur dhe për kapitalin, të cilat reduktojnë fuqinë shpenzuese të tyre dhe mund të ndihmojnë në lehtësimin e inflacionit.

Por mbi të gjitha duhet zgjeruar baza e taksapaguesve, të cilët edhe pse duhen ngarkuar me barrë fiskale aktualisht nuk paguajnë pjesën që u takon, për arsye të paaftësisë së administrimit fiskal dhe korrupsionit në rritje në këto institucione. Mosveprimi për taksimin e burimeve të gjeneruara në kapitale nga krimi nëpërmjet shpëlarjes së parave të tyre në ekonomi, por dhe pastrimit të parave nga korrupsioni do të ishin ndihma më e mirë për këtë qëllim.

E gjitha kjo qasje duhet bërë nga persona që nuk janë kapur nga krimi, si dhe duke organizuara një operacion kombëtar të pastërtisë fiskale.

Nga ana tjetër, ngrirja e lehtësive dhe përjashtimeve tatimore, për të rritur sidoqoftë efektivitetin e të ardhurave mundet të rritë edhe të ardhurat buxhetore, pa reduktuar ndjeshëm dhe drejtpërdrejt fuqinë blerëse. E gjithë qasja e ndryshuar duhet të synojë për të pastruar institucionet e kontrollit të brendshëm dhe të jashtëm nga lidhjet korruptive dhe patronazhi politik, pasi një audit i korruptuar dhe me mbështetje politike zhbën efektin mbikqyrës të qasjes dhe kompromenton gjithë bazën e punonjësve duke i mbajtur dhe më tej peng të korrupsionit

Për më tepër, të ardhurat e gjeneruara nga reforma tatimore do të reduktonin deficitin, një faktor potencial në presionet inflacioniste afatmesme deri në afatgjata.

Këto propozime do të nxisnin kursimet, do të qetësonin kërkesën, do të nxisnin ofertën dhe do të reduktonin deficitin, duke ulur kështu inflacionin në periudhën afatmesme dhe afatgjatë.

Rrugëdalja e dytë janë racionalizimi i shpenzimeve të qeverisë që duket se kanë një shthurje të disiplinës buxhetore, pas konfirmimit direkt nga KLSH, e cila është institucioni që duhet dëgjuar me vëmendje nga qeveria me qëllim që të reflektojë.

Politika fiskale e përgjegjshme mund të luajë një rol të rëndësishëm plotësues ndaj politikës monetare për të ndihmuar në zbutjen e inflacionit. Ndërsa Banka e Shqipërisë vazhdon të mbajë të rritur interesin në periudhën afatshkurtër ka një mundësi të vlefshme për politikëbërësit që të zbatojnë politikë fiskale tkurrëse me morinë e opsioneve për shpenzimet dhe të ardhurat në dispozicion, për të forcuar këto përpjekje. Një veprim i tillë jo vetëm që do të mbështeste përpjekjet kritike kundër inflacionit të lartë, por do të ndihmonte në stabilizimin e sfidave tona të deficitit dhe borxhit në një afat më të gjatë, gjë që nga ana tjetër çon në një të ardhme ekonomike më të fortë dhe më të qëndrueshme.

[1] https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214845015000289