Raporti i Dhjetorit 2022 i FMN për Shqipërinë, qëndrimi i autoriteteve shqiptare dhe mendimi jonë

Sipas Raportit të fundit të misionit të FMN[1], rritja ekonomike pritet të mbetet solide në 2022. Ndërsa në vitin 2023 rritja parashikohet të ngadalësohet në 2.2 përqind, duke reflektuar kushtet më të shtrënguara financiare, ngadalësimin në Evropë dhe tërheqjen e mbështetjes së politikave. Inflacioni total pritet të arrijë kulmin në muajt e ardhshëm dhe duhet të fillojë të ulet në vitin 2023 përpara se të kthehet në objektivin e BSH prej 3 për qind në mesin e vitit 2024, pasi çmimet ndërkombëtare të mallrave të jenë stabilizuar, por dhe politikat fiskale dhe monetare të shtrëngohen. Inflacioni bazë pritet të arrijë kulmin në vitin 2023, duke pasur parasysh efektet e raundit të dytë. Rritja pritet të konvergojë në potencialin e saj prej 3.4 për qind në periudhën afatmesme, e zbutur nga emigracioni, por e mbështetur nga projektet e mëdha të investimeve të pritshme. Rreziqet ndaj rritjes janë anuar në kahun rënës dhe rreziqet për inflacionin janë të larta.

1. Megjithëse ekspozimet e drejtpërdrejta të Shqipërisë ndaj luftës së Rusisë në Ukrainë janë të kufizuara, deficiti dhe borxhi i lartë qeveritar si dhe përballja me sfida nga rritja e çmimeve ndërkombëtare të ushqimit dhe energjisë, kushteve më të shtrënguara financiare globale që ka të ngjarë të vazhdojnë duke u ndikuar edhe prej ngadalësimit ekonomik në Evropë.

Ekonomia është gjithashtu e ndjeshme ndaj kushteve të pafavorshme të motit dhe një ndryshimi në rritjen e çmimeve të pasurive të paluajtshme duke pasur parasysh kontributin në rritje të këtij sektori në ekonomi dhe ekspozimin në rritje të bankave ndaj sektorit.

Më poshtë një panoramë e zhvillimeve sektoriale kryesore të ekonomisë në 2022:

Tregtia. Krahasuar me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, Shqipëria ka ekspozime të ulëta tregtare ndaj Rusisë dhe Ukrainës. Ndërsa Ukraina dhe Rusia janë burime të rëndësishme të vajit të lulediellit, respektivisht të drithërave dhe plehrave, Shqipëria ka siguruar me sukses furnizime të pandërprera megjithëse me çmime më të larta, pjesërisht falë tregut të saj të vogël vendas dhe lidhjeve të larmishme tregtare.

Turizmi. Ekonomia shqiptare është shumë e varur nga turizmi, por pjesa e turistëve nga Rusia dhe Ukraina është e vogël. Në vitin 2022, Shqipëria pati sezonin e saj turistik më të mirë në rekordet e saj, duke mposhtur kulmin para pandemisë në 2019.

Energjia. Shqipëria nuk përdor gaz natyror as për ngrohje, as për procese industriale. Brenda vendit, prodhon energji elektrike tërësisht nga hidrocentralet, por kushtet e pafavorshme të motit mund të krijojnë mungesa të konsiderueshme të energjisë. Në rast të një mbylljeje totale të gazit rus, Shqipëria mund të ndikohet nga çmimet shumë më të larta për energjinë elektrike të importuar.

Subvencionet me bazë të gjerë duhet të hiqen pasi ato përfitojnë në mënyrë disproporcionale ata që janë në gjendje më të mirë dhe shtrembërojnë sinjalet e çmimeve. Rregullimet graduale të tarifave në nivelet e rikuperimit të kostos janë kritike për reduktimin e kostos fiskale dhe nxitjen e ruajtjes dhe duhet të plotësohen me masa për të mbështetur shtresat vulnerabël. Është gjithashtu e rëndësishme të rritet transparenca e sektorit të energjisë elektrike dhe të forcohet qeverisja e korporatave në NP te sektorit.

Sektori financiar. Në përputhje me marrëveshjet në mbarë BE-në, Shqipëria ka vendosur sanksione ndaj Rusisë dhe Bjellorusisë, duke përfshirë Bankën Qendrore të Rusisë dhe disa banka ruse. Asnjë bankë ruse nuk operon aktualisht në Shqipëri. Disa banka me pronësi të huaj në sektorin bankar kanë ekspozime ndaj Rusisë, por ato janë filiale të pavarura dhe kanë mbetur të qëndrueshme dhe likuide.

Investimet. Nuk raportohet për investime direkte të brendshme dhe të jashtme nga Rusia dhe Ukraina në Shqipëri. Investimet e portofolit në aktivet financiare ruse dhe ukrainase janë gjithashtu të papërfillshme.

Një numër rekomandimesh kryesore nga Vlerësimi i Menaxhimit të Investimeve Publike 2016 (PIMA) janë ende të pazgjidhura. Asnjë ndryshim domethënës nuk është bërë në kuadrin ligjor dhe vendimet për partneritetet publiko-private (PPP), të vlerësuara në rreth 40 për qind të PBB-së 2022 (duke reflektuar vlerën e kontratës së projekteve ekzistuese dhe atyre në tubacion), te cilat vazhdojnë të merren jashtë procesit buxhetor. Kuadri për koordinimin dhe menaxhimin e PPP-ve vazhdon të vuajë nga dobësi të rëndësishme dhe shtrirja e rreziqeve fiskale të lidhura mbetet e paqartë. Autoritetet duhet të dyfishojnë përpjekjet për të forcuar kapacitetin e Ministrisë së Financave dhe Ekonomisë (MFE) për të luajtur një rol efektiv garantues në përzgjedhjen e projekteve dhe për t’u angazhuar në mënyrë aktive në vlerësim dhe monitorim. Përmirësimi i proceseve PPP dhe PIM, me integrim të plotë në ciklin normal të buxhetit, mbetet një prioritet urgjent.

Përgjigjet e politikave. Ndikimi i luftës është reflektuar kryesisht përmes çmimeve më të larta dhe kostove të huamarrjes. Qeveria e ndryshoi Buxhetin e 2022 dy herë (në mars dhe korrik) për të ofruar mbështetje të synuar (0.6 për qind të PBB-së) për grupet vulnerabël, duke kombinuar masa të përkohshme dhe të përhershme. Qeveria rriti edhe pagën minimale nga 30 mijë lekë në 34 mijë lekë. Ajo ka mbajtur të pandryshuara tarifat e energjisë elektrike për familjet dhe shumicën e bizneseve të vogla deri më tani, duke ofruar një sasi rekord të subvencioneve të pacaktuara për Ndërmarrjet Publike (NP) të energjisë elektrike në vitin 2022 (në total 1.3 përqind të PBB-së). Në vijim, qeveria po konsideron plotësimin e subvencioneve të gjera për sektorin e energjisë elektrike me një bllok tarifë të përkohshme më të lartë për familjet me konsum të lartë.

Të gjitha projektet e investimeve publike duhet t’i nënshtrohen kornizave të investimeve publike dhe prokurimeve. Autoriteteve u kërkohet të publikojnë kontratat e prokurimit publik që kanë të bëjnë me shpenzimet për rikuperimin e pandemisë dhe tërmeteve, emrat e kompanive të fituara dhe pronarët e tyre përfitues. Në përputhje me frymën e ruajtjes së besueshmërisë fiskale, përdorimi i akteve normative për të ndryshuar buxhetin duhet të minimizohet

Autoritetet shqiptare ndajnë gjerësisht vlerësimin e stafit mbi perspektivën dhe rreziqet. Ata theksuan pasigurinë jashtëzakonisht të madhe që lidhet me projeksionet dhe rëndësinë e përgatitjes së skenarëve alternativë, që ata kanë bërë. Në krye të pasigurisë që lidhet me luftën e Rusisë kundër Ukrainës, kushtet e motit kanë ndikim të konsiderueshëm në rritjen e Shqipërisë, deficitin fiskal dhe sigurinë energjetike, duke pasur parasysh varësinë e vendit nga hidrocentralet. BSH e sheh inflacionin e lartë si një kërcënim kryesor për stabilitetin makroekonomik dhe perspektivat afatgjatë të rritjes.

Ndërsa ekspertët tanë të ALTAX theksojnë se rrisqet e përmendura në raportin e FMN-së duhet të vendosin theksin më fort në realizimin e reformave ekonomike dhe performancën e politikave të brendshme fiskale dhe ecurinë e reformave dhe respektimin e afateve të investimeve dhe transparencën e huamarrjes, që konsiderohen si qëndrime që nuk kanë lidhje me luftën në Ukrainë dhe ndikimet prej tregut rus.

2. Qeveria planifikon të prezantojë një sërë masash të politikës tatimore për të rritur të ardhurat, duke përfshirë amendamentet për të reduktuar boshllëkun për profesionistët e lirë në Ligjin e Tatimit mbi të Ardhurat dhe një taksë të papritur të vendosur mbi prodhuesit e pavarur të energjisë. Megjithatë, stafi FMN pret përfitime të kufizuara nga këto masa dhe i konsideron optimiste parashikimet e të ardhurave buxhetore. Planet e shpenzimeve përfshijnë transferime të mëtejshme në NP e sektorit të energjisë elektrike për të mbajtur tarifat të pandryshuara për ekonomitë familjare dhe shumicën e bizneseve (0.6 përqind e PBB-së) dhe shpenzime të konsiderueshme kapitale (5.5 përqind të PBB-së). Stafi projekton një bilanc parësor zero në vitin 2023, duke reflektuar fitime më modeste të të ardhurave dhe moszbatim në masë të plotë të shpenzimeve, veçanërisht me kapital kapital, siç është vepruar edhe në të kaluarën.

Plani i qeverisë për të emetuar një eurobond në vitin 2023 është subjekt i një pasigurie të konsiderueshme. Por edhe me akses të reduktuar në tregjet ndërkombëtare, qeveria mund të financojë plotësisht buxhetin me kredi dhe grante të jashtme zyrtare, huamarrje të brendshme,

Si pjesë e PBB-së se Shqipërisë, të ardhurat nga tatimet dhe taksat janë ende ndër më të ulëtat në rajon dhe vendi ka nevojë për të ardhura më të larta për të reduktuar borxhin duke mbështetur nevojat e tij zhvillimore. Strategjia Afatmesme e te Ardhurave (Strategjia) duhet të hartohet dhe të shihet si një plan koheziv për reformat tatimore të Shqipërisë, duke zëvendësuar qasjen e deritanishme të pjesshme ndaj ndryshimeve të politikave tatimore. Përtej fitimeve të të ardhurave, stabiliteti dhe parashikueshmëria e sistemit tatimor do ta bëjë më të lehtë administrimin e të ardhurave dhe do të ndihmojë në përmirësimin e mjedisit të biznesit. Për këtë qëllim, puna për finalizimin dhe zbatimin e Strategjise duhet të vazhdojë pa vonesa të mëtejshme. Ndërkohë që futja e masave të pazgjidhura tatimore indirekte mund të shtyhet derisa presionet inflacioniste të zvogëlohen, masat e taksave të drejtpërdrejta dhe të administrimit të të ardhurave që synojnë të zgjerojnë bazën tatimore dhe të reduktojnë shtrembërimet nuk duhet të shtyhen, pasi këto ka të ngjarë të kenë ndikim minimal në rritjen e inflacionit duke ndihmuar në uljen e informalitetit. Në këtë kontekst, puna e vazhdueshme për përmirësimin e administrimit të të ardhurave paraqet një hap në drejtimin e duhur, megjithëse nuk është i mjaftueshëm.

Duhet të bëhen përpjekje për të reduktuar boshllëqet ndërmjet reformave të pjesshme të propozuara nga autoritetet dhe këshillave të Fondit për të maksimizuar fitimet e mundshme të të ardhurave.

Stafi i FMN përsëriti shqetësimet mbi ligjin e propozuar për amnisti tatimore, duke pasur parasysh rreziqet e pastrimit të parave dhe qeverisjes, si dhe ndikimin negativ në pajtueshmërinë tatimore.

Autoritetet shqiptare rikonfirmuan angazhimin e tyre të fortë për konsolidimin fiskal, ndërsa vunë në dukje sfidat në zbatimin e reformave të mëdha në kontekstin e goditjeve të mëdha të njëpasnjëshme. Ata theksuan se politika fiskale dhe ajo monetare duhet të vazhdojnë të jenë të koordinuara ngushtë dhe të punojnë në mënyrë harmonike për të ofruar përzierjen më të përshtatshme të politikave për çdo sfidë makroekonomike. Ata pranuan gjithashtu rreziqet negative për parashikimet e të ardhurave buxhetore për vitin 2023 dhe theksuan se do t’i jepnin përparësi shpenzimeve për të siguruar arritjen e objektivit buxhetor në rast të mungesës së të ardhurave. Autoritetet theksuan angazhimin e tyre ndaj Strategjisë dhe vunë në dukje se ata kanë zbatuar disa elementë të tij, duke vënë në dukje përpjekjet e vazhdueshme për të përmirësuar administrimin e të ardhurave. Por ata patën mendimin se përfitimet e strategjisë ka të ngjarë të jenë të kufizuara në mjedisin aktual të vështirë ekonomik. Po punohet për një projekt modernizimi të ndihmës sociale me mbështetjen e IBRD për të përmirësuar sistemin e mbrojtjes sociale. Në lidhje me PPP-të, autoritetet treguan se ekziston një mbështetje në rritje në analizën kosto-përfitim për të përcaktuar nëse zgjedhja e PPP-ve është e përshtatshme. MFE theksoi gjithashtu se mjedisi më i vështirë i financimit i ka dhënë më shumë liri për të luajtur rolin e garantuesit për projektet e investimeve publike. Në Strategjinë e tretë të MFP-së, autoritetet nënvizuan nevojën për objektiva më realiste dhe shprehin interes të fortë për të marrë ndihmë nga Fondi për fazën e hartimit dhe përcaktimit të kostos. Në përgjithësi, ju vlerësojmë shumë asistencën teknike të Fondit për reformat strukturore fiskale dhe theksojnë qarkullimin e lartë të stafit si një pengesë kryesore për përthithjen.

Ekspertët e ALTAX kanë monitoruar dhe theksuar se një nivel kaq i lartë i borxhit publik po e dëmton rritjen ekonomike duke penguar investimet private, si dhe duke kufizuar aftësinë e qeverisë për t’iu përgjigjur zhvillimeve të ardhshme negative. Kjo qasje e qeverisë ndaj investimeve në infrastrukturë, me një pamaturi financiare duket se tashmë prej pak vitesh e ka vënë vendin në një rrezik të prekshëm të krizës fiskale.

Prandaj, politikëbërësit do të duhet të ndërmerrnin veprime në vitin e ardhshëm për ta vendosur borxhin e qeverisë në një rrugë të qëndrueshme duke rritur taksat jo tinëzisht dhe duke përdorur mekanizma të padobishëm të diskriminimit tatimor, por duke ngadalësuar shpenzimet në krahasim me parashikimet aktuale, pasi dukshëm ato nuk munden të ndikojnë mbi frenimin e inflacionit.

Rënia e zgjatur në ekonomi mund të nxjerrë një taksë të madhe njerëzore dhe të lërë plagë të qëndrueshme në ecurinë e përgjithshme të ekonomisë. Një arsye kryesore pse iu desh afërsisht një dekadë ekonomisë shqiptare të rikuperohej nga gropa financiare e investimeve të pallogaritura në infrastrukturë 1 dekadë më parë duket se po përsëritet edhe më me forcë.

3. Përvoja e viteve të fundit ka nënvizuar rolin e rëndësishëm të mbrojtjes sociale në mbrojtjen e grupeve vulnerabël nga goditjet. Në terma afatshkurtër, ka vend për të nxitur më tej strukturat dhe programet ekzistuese për të synuar dhe përmirësuar më mirë mbulimin e mbështetjes përtej përfituesve aktualë, për të siguruar akses adekuat për ata që kanë më shumë nevojë për të. Në terma afatmesëm, përditësimi dhe përshkallëzimi i kornizës ekzistuese të transfertave të parave dhe rishikimi i rregullt i përshtatshmërisë dhe ofrimit të përfitimeve mund të ndihmojë në përmirësimin e mëtejshëm të synimit, efektivitetit dhe arritjes së mbështetjes sociale gjatë goditjeve të ardhshme.

Ekspertët e ALTAX mendojnë se pasi buxheti është çorientuar në sensin social të tij, nevojitet që të mbahet në konsideratë mosvijimi më tej me kontraktime të reja për investime kapitale.

Nisur nga nevoja e riorientimit të ekonomisë ne gjykojmë se fillimi i ndryshimit ndodh me modifikimin e politikave dhe administrimit të shkaqeve të përkeqësimit të pabarazisë.

Në realitetin e përditshëm ato janë komplekse dhe përfshijnë dështimin për t’u përshtatur me tregun konkurues dhe ndryshimet teknologjike, ndryshimin e politikës tatimore pa u thelluar në pasojat, reduktimin e fuqisë negociuese midis punëtorëve dhe punëdhënësve, si dhe diskriminimin financiar të shtresave në nevojë.

Efektet e pabarazisë janë përkeqësuar nga krizat si pandemia dhe personalizimi politik i jetës së vendit duke thelluar ndarjen shoqërore.

4. Kushtet monetare janë ende akomoduese pavarësisht pesë rritjeve të njëpasnjëshme të normës së politikës, pasi normat reale të politikës mbeten negative duke reflektuar rritjen e inflacionit bazë dhe pritjet inflacioniste. Me rreziqet për perspektivën e inflacionit në rritje dhe me qëndrueshmëri të fortë të inflacionit, janë të garantuara rritje të mëtejshme të normës së politikës. Veprimi i vendosur tani do të ndihmojë në parandalimin e një spiraleje të çmimit të pagave dhe do të përmbajë rrezikun që pritjet e inflacionit të mos ankorohen, duke reduktuar kështu rrezikun që mund të nevojiten rritje shumë më të larta të normës së politikës në të ardhmen. BSH gjithashtu duhet të përgatitet të rrisë normën e politikës monetare mbi normën neutrale të vlerësuar prej 4.5–5 për qind nëse presioni inflacioniste nuk ulet. Pavarësisht mbizotërimit të kredive me norma interesi të ndryshueshme, kanali i kredisë i transmetimit të politikës monetare është i kufizuar nga euroizimi i ekonomisë dhe niveli relativisht i ulët i depërtimit të kredisë bankare.

BSH pranon se politika monetare duhet të vazhdojë të rrisë me vendosmëri normat e interesit, ndërkohë që drejtohet nga të dhënat. Duke reflektuar pozicionin pozitiv ciklik të Shqipërisë, rritjet e mprehta të çmimeve globale të ushqimeve dhe energjisë kanë ndikuar në presionet e brendshme dhe kanë rritur pritjet inflacioniste. Banka e Shqipërisë pret më shumë rritje të normave në afatin e afërt sipas parashikimeve të saj aktuale bazë. Duke pasur parasysh pasigurinë e madhe, ai do të analizojë me kujdes të dhënat hyrëse për të rregulluar ritmin dhe kohën e shtrëngimit ndaj situatave në zhvillim. BSH është e angazhuar të komunikojë qartë vendimet dhe strategjinë e politikës monetare. Pavarësisht euroizimit të lartë, BSH vlerëson se mekanizmi i transmetimit të politikës monetare është mjaftueshëm efektiv për të lejuar konvergjencën e inflacionit me objektivin në vitin 2024, i cili do të ndihmohet nga shtrëngimi i vazhdueshëm i BQE.

Sipas analizës së ekspertëve të ALTAX sugjerohet se edhe në rastin kur inflacioni do të fillojë të ulet në një nivel të stabilizuar, ky duhet të jetë fillimi i një politike për rritjen e qarkullimit monetar për BSH-në. Kjo qasje mund të bëhet si nëpërmjet ofertës monetare direkte në funksion të borxheve që ka qeveria ndaj qytetarëve dhe bizneseve shqiptare, por edhe nëpërmjet uljes së normave të interesit për huamarrësit.

I gjithë kuadri i politikës së ndërmjetme duhet t’i ngjajë politikës monetare të lirshme ose politikës ekspansioniste që rrit ofertën e parasë dhe kredisë për të gjeneruar rritje ekonomike.

Kjo politikë ka më shumë kuptim sesa skemat e kopjuara nga bankat që i përkasin ekonomive pa ngjashmëri me Shqipërinë. BSH duhet të përshtatë zbatimin e një politike monetare ekspansioniste për të ulur papunësinë dhe për të stimuluar rritjen në kohë të vështira ekonomike.

PO kush janë disa nga rekomandimet kryesore të misionit të FMN-së?

Në përsëritje të rekomandimeve të raporteve të mëparshme, si dhe duke i azhornuar me situatën, ekspertët e misionit të FMN rekomandojnë si më poshtë:

Kërkohet një politikë e kujdesshme dhe vigjilencë për të frenuar rreziqet në rritje dhe për të mbështetur momentin ende pozitiv në ekonomi.

• Një konsolidim fiskal më ambicioz, i mbështetur nga një Strategji e shëndoshë Afatmesme e të Ardhurave, është jetike për rindërtimin e hapësirës për manovra politike, reduktimin e presioneve të kërkesës dhe lehtësimin e rregullimit të jashtëm. Mbështetja fiskale duhet të jetë e përkohshme dhe e synuar për shtresat vulnerabël. Forcimi i efikasitetit dhe besueshmërisë së financave publike, duke përfshirë menaxhimin e investimeve publike dhe menaxhimin e rrezikut fiskal, janë gjithashtu thelbësore për ruajtjen e besimit të tregut dhe zbutjen e kostove në rritje të huamarrjes.
• Politika monetare duhet të vazhdojë të rrisë normat e interesit duke qenë fleksible dhe e drejtuar nga të dhënat. Vigjilenca e shtuar është jetike për të ruajtur stabilitetin e sektorit financiar, pasi kushtet monetare shtrëngohen dhe peizazhi financiar ka evoluar.

Edhe pse Shqipëria përballet me sfida afatshkurtra, mbetet e rëndësishme të avancojë më tej reformat në drejtësi, të reduktojë korrupsionin, të përmirësojë sundimin e ligjit dhe të forcojë kuadrin e ligjit të parandalimit të pastrimit të parave të pista.

Ata theksuan se avancimi i reformave strukturore do të jetë kritik në zhbllokimin e potencialit të rritjes së Shqipërisë dhe mirëpritën hapjen e diskutimeve të pranimit në BE, të cilat duhet të kontribuojnë në progresin e reformave.

[1] https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/CR/2022/English/1ALBEA2022004.ashx

Sipas nenit IV të Neneve të Marrëveshjes së FMN-së, Raporti është përgatitur nga një ekip staf i FMN-së për shqyrtim nga Bordi Ekzekutiv më 7 dhjetor 2022, pas diskutimeve që përfunduan më 10 tetor 2022, me zyrtarët e zhvillimeve dhe politikave ekonomike të Shqipërisë. Bazuar në informacionin e disponueshëm në kohën e këtyre diskutimeve, raporti i stafit u përfundua më 14 nëntor 2022.