Kush duhet ta vendosë pagën minimale dhe si duhet ta bëjë këtë?

Paga minimale është bërë një mënyrë e pranuar për të trajtuar ekstremet e pagave të ulëta në shumë vende, por ka ndryshueshmëri të konsiderueshme në mënyrën se si përcaktohen pagat minimale në mbarë botën. Metodat përfshijnë formulat, përcaktimin e normës së qeverisë, vlerat e negociuara nga sindikatat dhe vlerat e rekomanduara nga një organ ekspert. Organizmat e ekspertëve, rekomandimet e të cilave janë të informuara nga një bazë e fortë provash kanë avantazhin se mund t’i përgjigjen kushteve ekonomike në ndryshim dhe të krijojnë konsensus midis bizneseve dhe punëtorëve pa ndërhyrje politike. Më shumë se 100 vende, duke përfshirë 22 vende anëtare të BE-së, tani kanë një pagë minimale kombëtare

Por si vendoset paga minimale sipas juridiksioneve dhe modeleve të ndryshme në Europë?

Së pari janë modelet që përfshijnë një organ ekspert.
Sistemet bazuar te një organ ekspertësh të përfshirë në përcaktimin e pagës minimale janë tani më të përhapurit. Në 47% të vendeve, qeveria cakton pagën minimale me këshillën dhe rekomandimin e një organi ekspert. Ndërsa 11% e vendeve mbështeten vetëm në një grup të zgjedhur ekspertësh. Praktika ndryshon në vende të ndryshme, por zakonisht ky organ ekspert përfshin palët e interesuara nga punëdhënësi dhe punonjësi dhe nganjëherë anëtarë të pavarur. Në Mbretërinë e Bashkuar (MB) ky organizëm ka tre përfaqësues të punëdhënësve, tre përfaqësues të punonjësve, dy anëtarë të pavarur dhe një kryetar. Për të informuar rekomandimet e tij, komisioni kryen kërkime empirike, merr prova me shkrim dhe me gojë nga palët dhe organizatat e interesuara, si dhe viziton punëmarrësit dhe punëdhënësit në sektorët me pagë të ulët në të gjithë vendin. Përbërja e trupit të ekspertëve, duke inkurajuar konsensusin, i shton besueshmëri normës së propozuar që del nga procesi, gjë që mund ta bëjë të vështirë për një qeveri të shkojë kundër këtij rekomandimi, të paktën për vendimet kyçe. Organizmi gjithashtu ndjek një cikël vjetor, i cili sjell rregullsi në procesin e përcaktimit të pagave.

Gjermania prezantoi pagën e saj të parë minimale kombëtare, me 8.50 euro në orë, në Janar 2015. Fillimisht e vendosur nga qeveria e koalicionit, ajo rishikohet nga një komision i pagës minimale që është deri diku i modeluar sipas sistemit të Mbretërisë së Bashkuar, por ka vetëm punëdhënës dhe përfaqësuesit e punonjësve. Ndërsa komisioni merr këshilla nga ekspertë të pavarur, ndryshe nga rasti i Mbretërisë së Bashkuar, këta ekspertë nuk kanë një qëndrim formal për komisionin dhe nuk votojnë për ndryshimet e propozuara për pagën minimale. Në rast të ndarjes së barabartë brenda komisionit, votën vendimtare e ka kryetari.

Modeli i dytë janë pagat minimale të përcaktuara nga qeveria
Në disa vende, qeveria qendrore përcakton pagën minimale kombëtare. Shembulli më i dukshëm i kësaj qasjeje është SHBA, ku Kongresi voton për ndryshimet në pagën minimale. SHBA-ja ka tentuar të ndryshojë pagën minimale kombëtare rrallë, me ndryshime që varen kryesisht nga balanca politike e pushtetit në nivel federal. Minimumi kombëtar është përmirësuar vetëm pesë herë në 20 vitet e fundit. Por shtetet amerikane, madje edhe qytetet kanë fuqinë për të vendosur paga minimale që janë më të larta se norma kombëtare. Ka pasur ndryshime të mëdha në pagën minimale në të gjitha shtetet në dekadën e fundit pasi më shumë qeveri lokale janë shkëputur nga norma federale. Ky përdorim në rritje i tarifave lokale është padyshim një simptomë e dështimit të normës federale të mbetet e rëndësishme në shumë pjesë të SHBA.

Modeli tretë bazohet te qasjet me formula apo rregulla të miratuara.
Disa vendet ndjekin një rregull ose formulë për fiksimin e pagës minimale. Në Francë, paga minimale ndërprofesionale (salaire minimal interprofessionnel de croissance) është e lidhur me indeksin e çmimeve të konsumit dhe përmirësohet çdo vit. Pas krizës ekonomike të viteve 2008-2009, qeveria franceze krijoi një bord këshillues ekspertësh. Megjithëse i detyruar nga formula, bordi mund të rekomandojë rritje më të larta se ato të nënkuptuara nga indeksi i çmimeve të konsumit, por nuk e ka bërë kurrë këtë. Luksemburgu gjithashtu e lidh pagën minimale me çmimet e konsumit dhe Holanda e lidh pagën minimale me rritjen e pagës mesatare, megjithëse një sistem negocimi lejon njëfarë fleksibiliteti.

Modeli katërt bazohet te negociatat kolektive.
Në ato vende ku ndikimi i sindikatave dhe organizatave të tjera të punonjësve është i fuqishëm ka një ndikim direkt dhe në mënyrë të konsiderueshme edhe në përcaktimin e pagës minimale. Në disa vende (kryesisht në Evropë), pagat minimale dalin nga marrëveshjet midis punëdhënësve dhe punëmarrësve. Këto minimume shpesh dakordësohen në nivel sektorial, gjë që mund të rezultojë në paga minimale të shumëfishta. Në vendet me paga minimale të dakordësuara kolektivisht, mbulimi mund të jetë i lartë. Danimarka, Finlanda dhe Suedia, ku më shumë se 90% e punëtorëve mbulohen nga një nga pagat minimale të dakordësuara në sektorë, janë shembuj të mirë të kësaj qasjeje.

Megjithëse modelet më lart duhet të zbatohen sipas specifikave të vendit, në ALTAX besojmë se për Shqipërinë duhen mbajtur parasysh gjithsesi dy momente të rëndësishme në përcaktimin e pagës minimale.

Momenti i parë duhet të mbajë parasysh lidhjen e pagës minimale me minimumin jetik. Paga minimale është paga më e ulët ligjore që një kompani mund t’u ofrojë punonjësve të saj. Në mënyrë thelbësore, paga minimale nuk rrjedh nga një llogaritje e nivelit të jetesës për një rajon ose madhësi të caktuar familjeje, por përkundrazi përcaktohet nga zyrtarë të zgjedhur brenda një qeverie.
Në kushtet kur vendimet i merr qeveria, atëherë duhet që paga minimale të fillojë të vendoset sipas përzierjes se katër modeleve të përmendura më lart.  Në këtë modelim të ndryshëm nga deri më sot paga minimale duhet të përmbushë koston e  jetesës dhe do të lejonte një punëtor ose familje të caktuar të përballojë nevojat bazë, si: strehimi, ushqimi, kujdesi shëndetësor dhe transporti. Ndryshe nga kufiri i varfërisë, i cili ekstrapolon një bazë jetese kombëtare bazuar në kostot e ushqimit, paga minimale zakonisht rrjedh nga një llogaritje më e ndërlikuar që merr parasysh shpenzime shtesë, si dhe diferencat e kostos së jetesës midis rajoneve. Një pagë minimale zakonisht tejkalon “pagën” e varfërisë, pasi merr një pamje më të gjerë të shpenzimeve të familjes, duke përfshirë nevojën për kursime në rast të një emergjence financiare. I gjithë mekanizmi i pagës minimale duhet të lidhet me minimumin jetik. Ky minimum jetik bazohet pikërisht te kostoja e jetesës, e cila është shuma e parave që nevojiten për të mbuluar shpenzimet bazë, si: strehimi, ushqimi, taksat dhe kujdesi shëndetësor në një vend dhe periudhë të caktuar kohore. Kostoja e jetesës shpesh përdoret për të krahasuar se sa e shtrenjtë është të jetosh në një qytet kundrejt një tjetri. Kostoja e jetesës është e lidhur me pagat.

Momenti i dytë është kostoja e pagës minimale apo raporti i pagës minimale me pagën mesatare pasi me anë të tij matet rëndësia relative e pagës minimale në çdo treg pune. Për shumicën e vendeve, paga minimale është e vendosur afër gjysmës së pagës mesatare. Por ky raport ndryshon në mënyrë të konsiderueshme, p.sh. nga 37% në SHBA , në 46% në MB dhe në më shumë se 60% në Francë. Gjithsesi në çdo rast vlera relative e pagës minimale nuk duhet të bjerë shumë poshtë këtyre niveleve.

Përtej çfarë përmblidhet në këtë përshtatje pyetja kthehet prapa se kush duhet ta vendosë pagën minimale?

Rëndësia në rritje e strukturës së ekspertëve që këshillojnë qeveritë është një tregues i suksesit të kësaj qasjeje. Një organ ekspert që peshon provat përpara se të bëjë rekomandime mund të udhëheqë politikën e pagës minimale si në kohë të mira ekonomike, po ashtu edhe në kohë të këqija. Një kufizim i një strukture të tillë, të bazuar në evidencë është vetëm politik dhe me efekte negative ekonomike. Ndikimet e kësaj nisme të guximshme nuk do të bëhen të dukshme për ca kohë dhe mund të jetë shumë e vështirë të gjejnë përkrahje politike, nëse gjërat nuk funksionojnë shpejt dhe siç janë planifikuar.

Pagat minimale janë bërë një pjesë e pranuar e retorikës së politikave kundër varfërisë në shumë vende dhe tani zbatohen gjerësisht për të trajtuar ekstremet e pagave të ulëta. Mënyra se si përcaktohen pagat minimale ndryshon në mënyrë të konsiderueshme, por përdorimi i organeve të ekspertëve për të këshilluar qeveritë mbi pagat po rritet.