…për të krijuar një mburojë fiskale elastike për t’u përshtatur ndaj goditjeve

Inflacioni mund të ndikojë financat publike përmes kanaleve të shumta. Ai tenton të zgjerojë bazat tatimore në terma nominalë, duke rritur të ardhurat nominale tatimore, por gjithashtu mund të rrisë koston e shpenzimeve të qeverisë, më drejtpërdrejt për zërat buxhetorë që indeksohen automatikisht në inflacion. Për më tepër, rritja shoqëruese e PBB-së nominale tenton të reduktojë raportet e deficitit dhe borxhit. Me kalimin e kohës, politikat mund të reagojnë gjithashtu ndaj inflacionit, duke përfshirë masat fiskale diskrecionale (p.sh., subvencionet dhe shkurtimet e taksave për të lehtësuar ndikimet e kostos së bizneseve dhe jetesës), ose shtrëngimi i politikës monetare, duke rritur kostot e huamarrjes së qeverisë. Kështu, inflacioni mund të ndikojë te tatimpaguesit, nëpunësit civilë, pensionistët, përfituesit e programeve qeveritare, furnizuesit e qeverisë dhe mbajtësit e obligacioneve në forma të ndryshme (Dynan, 2022, CBO, 2022a).

Në fakt e gjitha kjo sa më lart është ajo që ka ndodhur dhe është duke vijuar me financat publike në këtë periudhë.

Raportet e deficitit ndaj PBB-së ranë ndërsa vlerat nominale të prodhimit të ekonomisë dhe të të ardhurave tatimore në përgjithësi patën rritje, duke gjeneruar më shumë të ardhura, ndërkohë që shpenzimet e përcaktuara në terma nominalë në buxhet nuk ndoqën të njëjtën tendencë.
Në mungesë të indeksimit ende të pandodhur të rritjes së pagave, të ardhurat reale kanë rënë për nëpunësit civilë, ashtu si kanë rënë edhe për pensionistët dhe përfituesit e transfertave të subvencioneve nga buxheti.

Këtyre të fundit buxheti nuk ka shumë se çfarë tu japë, pasi është mjaft i ngarkuar madje edhe me aq sa ka deklaruar për indeksimin e pagave të buxhetorëve.

Realisht dhe direkt e dukshme për ne votuesit në formatin e sotëm është cilësia e shërbimeve publike dhe produktiviteti i përgjithshëm të cilat po përçojnë barrat e rënda të politikave të nxituara duke vuajtur edhe kostot nga këto vendime. Kjo vuajtje është mjaft e thjeshtë, pasi kufijtë nominalë të shpenzimeve[1] bien ndesh me kostot më të larta të mallrave dhe shërbimeve.

Megjithatë, periudha e vitit të kaluar me inflacion në rritje konsumoi një pjesë të vlerës reale të borxhit të qeverisë, si për shkak të përmirësimit fillestar në bilancet fiskale ashtu edhe për efektin e emëruesit nominal të PBB-së. Rënia e vjetshme e deficitit në raport me PBB-në mund të mos zgjasë në periudhën afatmesme. Ndërsa inflacioni bëhet pjesë e përditshmërisë, shpenzimet në 2023 e vijim duket se do të ecin me hapin që diktohet nga ky faktor.

Problem i vjetër dhe i ri njëkohësisht për financat shqiptare do të jetë kostoja e huamarrjes në rritje, pasi investitorët kërkojnë një prim nga rrisku inflacionist dhe kjo ndikon me gjasa edhe te normat e politikës së bankës qendrore për ti shtyrë ato drejt rritjes.

Ndikimi i përgjithshëm në arkëtimet e buxhetit nga inflacioni ishte i vogël, nëse e krahasojmë me ekspansionin e sektorit të ndërtimeve dhe energjetikës (sektori publik dhe privat), por pa harruar edhe tregun e shërbimeve financiare. Por, inflacioni në një masë të madhe nxiti politikën fiskale të rriste pragun e patatueshëm dhe nga ana tjetër edhe lehtësi të vogla tatimore, pasi thesi i lehtësive tashmë është mbushur vite e vite në mënyrë të papërgjegjshme sipas këndvështrimit fiskal.

Indeksimi më i lartë i akcizave, dhe tatimit për profesionet e lira, si dhe mbajtja e pandryshuar e normave të tjera tatimore, si dhe një normë më e lartë interesi bankar ndaj biznesit dhe qytetarëve është veprim i llogaritur saktë për interesin e konsolidimit të buxhetit, të cilit i rriten të ardhurat nga këto kombinime të normave fiskale me ato monetare.

Por, nëse shpenzimet publike, por edhe ato private do të vijojnë të kenë rritje të kostove, kjo padyshim do të rritë dukshëm huamarrjen. I gjithë inflacioni, që ende nuk është i ulët duhet që të parashihet në ndryshimet e mesvitit të buxhetit të shtetit pasi gjithë përfitimet, kreditë tatimore dhe pensionet e kostot e shërbimeve publike mund të rriten me një shumë më të madhe se sa parashikimi.

Pra, presioni i rritur social me ndikim në buxhetin shqiptar dhe pozicionimi i buxhetit mes inflacionit të lartë (nëse përfshijmë edhe atë të fshehurin nga informaliteti), shtrëngimit të kushteve të financimit dhe paqartësisë së orientimit të borxhit, duhet të nxitë si përparësi mbajtjen e politikës fiskale në përputhje me politikat e bankës qendrore për të promovuar çmimet dhe stabilitetin financiar.

Politika më e shtrënguar fiskale do të ndikonte mbi vendimet e Bankës së Shqipërisë të mos i rritë normat e interesit, gjë që do të ndihmonte në kontrollin e kostove të huamarrjes për qeverinë dhe do të mbante nën kontroll dobësitë financiare.

Megjithatë, nëse paqartësia financiare e tregjeve jashtë vendit e kombinuar me mënyrën kaotike të reagimit të ekonomisë shqiptare si deri më sot, atëherë politika fiskale mund të ketë nevojë të ndërhyjë me shpejtësi për të lehtësuar zgjidhjen duke mos qenë e fiksuar vetëm mbas uljes së nivelit të borxhit publik, por më së shumti të shënjestrojë më mirë politikën buxhetore për të mbrojtur familjet më të cenueshme, duke përfshirë adresimin e pasigurisë së jetesës (minimumi jetik), duke frenuar rritjen e përgjithshme të shpenzimeve, pasi nëse kjo nuk adresohet në këtë drejtim qeveria do të përballet me presione sociale për të kompensuar rritjet e mëparshme dhe aktuale të kostos së jetesës.

Pavarësisht nga shtrëngimi gradual fiskal në 2023 dhe i parashikuar në PBA 2023-2025, ne analizojmë se borxhi publik do të rritet, i nxitur nga presione të jashtme dhe të brendshme, të cilat vuajnë nga situata kaotike e brendshme e ekonomisë me strukturim të ulët dhe situata e destabilizuar e tregjeve jashtë vendit. Në fund të fundit, shqetësimet për dobësitë e borxhit edhe pse synojnë drejt uljes së tij, nëse shikojmë historikun e politikës buxhetore në 15 vitet e fundit asnjëherë nuk e kemi parë për shumë periudha nën nivelin e 60% të PBB-së.

Planet fiskale afatmesme duhet të përfshijnë angazhim të besueshëm të politikave për arritjen e qëndrueshmërisë së reformave të nisura duke u mbështetur te mobilizimi i përgjithshëm i burimeve brenda dhe jashtë sektorit publik duke rimodeluar masat ose reformat specifike të shpenzimeve dhe të ardhurave për të krijuar një mburojë fiskale fleksibile për t’u përshtatur ndaj goditjeve.

[1] Vlera nominale është vlera aktuale, pa marrë parasysh inflacionin apo faktorë të tjerë të tregut. Vlera reale është vlera nominale pasi të jetë rregulluar për tu përshtatur me inflacionin.