Kursi fiks i këmbimit nuk është zgjidhje, por kujdes ndaj spekulimeve dhe mosveprimit

Kurset fikse të këmbimit janë më të mirat për vendet partnere me faktorë të ngjashëm makroekonomikë dhe që kanë të njëjtën forcë ekonomike, si për shembull SHBA dhe Bashkimi Evropian.

Nëse vendet ende dëshirojnë të vendosin një kurs këmbimi fiks[1], ato mund të mbajnë një marrëdhënie të tillë pa ndikuar në normat e tyre të interesit duke miratuar kontrolle strikte të kapitalit. Ato mund të kontrollojnë hyrjen e investimeve të huaja në vend dhe gjithashtu të kufizojnë transferimin e fondeve jashtë vendit. Kjo do të ndihmojë në ruajtjen e stabilitetit në kurset e këmbimit.

Më poshtë disa përshkrime sipas një përmbledhje nga disa burime, por që kryesisht referohet te #thebalancemoney:

+  Vendosja e një kursi fiks të këmbimit me partnerin tregtar do të japë siguri të kursit të monedhës për importuesit dhe eksportuesit.

Kur një vend i vogël rregullon monedhën e tij te një superfuqi si Bashkimi Evropian, ata mbrojnë veten nga pagesa më e lartë kur importojnë produkte nga vendet e zhvilluara. Ky vlerësim ndodh kur ekonomia e SHBA-së rritet, gjë që forcon dollarin, duke e bërë kështu të shtrenjtë importin për vendet më të vogla. Prandaj, një kurs fiks i këmbimit i mbron ata nga një rrezik i tillë.

Një kurs fiks i këmbimit ndihmon për të siguruar rrjedhjen e qetë të parave nga një vend në tjetrin. Ai ndihmon vendet më të vogla dhe më pak të zhvilluara për të tërhequr investime të huaja. Ai gjithashtu ndihmon vendet më të vogla të shmangin zhvlerësimin e monedhës së tyre dhe të mbajnë inflacionin të qëndrueshëm.

– Në një kurs këmbimi të ndryshueshëm, kur deficiti i llogarisë tregtare rritet, vendi duhet të marrë hua më shumë nga valuta e huaj. Kështu, çmimi i valutës rritet, gjë që e shtyn edhe çmimin e mallrave të huaj në tregun vendas. Redukton kërkesën për mallra të huaja dhe ul deficitin tregtar. Megjithatë, ky ribalancim nuk është i mundur në rastin e një kursi fiks të këmbimit.

Kurset fikse të këmbimit do të kufizojnë lirinë e bankave qendrore për të bërë rregullime të normave të interesit për të nxitur ekonominë.

Një kurs këmbimi i ndryshueshëm ndihmon bankën qendrore të sigurojë stabilitetin e ekonomisë, pasi ajo nuk është e detyruar nga asnjë rregull për të ruajtur kursin e këmbimit. Gjithashtu, me një normë të ndryshueshme, oferta monetare mund të përdoret për përdorimin më të mirë të saj.

Në kuptim të sqarimeve mbi anët pozitive (+) dhe negative (-) duhet të qartësojmë se gjithë konsultimet ligjore lidhur me ndjekjen e regjimit monetar me kurs të fiksuar të këmbimit duhet të bëhen pjesë e një politikë gjithpërfshirëse dhe me një efekt zbatimi nga afatmesëm në afatgjatë.

Megjithatë, nëse e marrim të mirëqenë se ky regjim i ri është tashmë i pranuar vlen të theksohet se kur paratë të lëvizin lirshëm midis Shqipërisë dhe vendeve të ndryshme, çështja me miratimin e një norme interesi fikse është se Shqipëria që lidh Lekun me Euron/Dollarin amerikan etj. duhet të kryejë politikën e saj monetare të ngjashme me vendin referues. Kjo do të thotë se normat e interesit duhet të jenë të ngjashme për të ruajtur kursin fiks të këmbimit. Nëse kjo nuk ndodh, vendi me normë të ulët interesi do të shtyjë ofertën e tij monetare në vendin me normë më të lartë interesi derisa normat e interesit të bëhen sërish të barabarta. Një fenomen i tillë, i cili përkufizohet si arbitrazhi i tregut të kapitalit e bën shumë të dëmshme këtë qasje pasi tregu shqiptar ka krijuar tashmë përvojën me regjimin monetar të kursit të lirë të këmbimit duke ankoruar rreth kësaj zgjedhje politike edhe gjithë sa lidhen me tregun financiar dhe sistemin fiskal.

Për shembull, le të supozojmë se Banka e Shqipërisë (BSH) pasi ndryshon objektin e saj lidhur me monitorimin e tregut merr vendim të lidhë Lekun me Euron. Objektivi kryesor i BSH-së është të ruajë stabilitetin e çmimeve të saj (inflacionin). Nëse inflacioni fillon të rritet në Shqipëri, atëherë BSH do të detyrohej të rriste normat e interesit për të kontrolluar rritjen e çmimit.

Meqenëse Leku tashmë është i lidhur me Euron, BSH-së do t’i duhet të mbajë norma të ngjashme interesi me ato të Bankës Qendrore Europiane (BQE). Për të kontrolluar inflacionin, gjithsesi mundet që BSH të rritë normat e interesit mbi ato të BQE. Kjo lëvizje teorikisht e bën Lekun më tërheqës dhe paratë nga vende të ndryshme duhet të vijnë në Shqipëri.

Për të përmbushur kërkesën për Lek, BSH duhet të rrisë ofertën e Lekut. Por, rritja e ofertës monetare do të çojë në inflacion, gjë që bie ndesh me objektivin kryesor të BSH.

Prandaj, kur lëvizja e parave midis vendeve është e qetë, është mirë që ose të miratohet një normë e ndryshueshme ose të vendoset një normë brenda vendit, por jo të dyja.

Në fakt në vëzhgimin tonë shikojmë një tjetër fenomen shqetësues dhe të dëmshëm.

Në tregjet valutore të mëdha po ndodh shpesh e më shpesh, që vendet manipulojnë vlerën e monedhës së tyre duke e shitur atë për të blerë valutë të huaj në mënyrë që të bëjnë eksportet e tyre më të lira dhe importet më të shtrenjta.

Shqetësimi për realitetin e spekulimit të supozuar në Shqipëri lidhet jo me qasjen si më lart por me të kundërtën e kësaj qasje.

Pse?

Shqipëria nuk është duke shitur Lekë për të blerë Euro në përmasa të mëdha që të balancojë hyrjen në treg të Eurove dhe monedhave të tjera të forta. Sipas një supozimi spekulues tonin, mundet të kemi një raport të hyrjes së valutave të ndryshme në raporte të tilla, ku Euro mbizotëron fluksin e hyrjeve afër 70% të tregut valutor, ndërsa dollari amerikan, paundi britanik, franga zvicerane mbajnë pjesën tjetër të tregut valutor prej 30%. Nisur nga një fluks i shtuar i monedhave të forta përtej vlerës së vitit të kaluar dhe akoma më shumë se viti 2021, në analizën e blerjeve nga BSH për shtimin e rezervave të saj në këto dy vite duket se viti 2023 në vetëm 6 muajt e parë ka tejkaluar ndërhyrjet vjetore në tregun valutor në raport me dy vitet paraardhëse.

Kjo tregon për një prani të valutave të forta me të paktën shumë më tepër se prurjet nga zhvillimi ekonomik në 2021 dhe 2022, bashkë me remitancat dhe të ardhurat neto prej turistëve duke përfshirë edhe valutat që qarkullojnë si para informale në treg.

Në rastin e Shqipërisë spekulimi tashmë bëhet në drejtim të rritjes së ofertës së Euros nga shtimi i borxheve në Euro (Eurobondi) dhe borxhe të tjera nga donatorë në Euro, nga ankandet e kryera në lekë në vitin 2021 dhe shumë më tepër në 2022[2] dhe 6-mujorin e pare 2023 duke tërhequr nga qarkullimi per periudha afatshkurtra dhe afatmesme[3] një shumë totale prej 1.03 triliardë lekë me një raport norme interesi mesatare të paguar nga emetuesit e obligacioneve në vlerën nominale të obligacionit prej 2.12%.

E gjitha kjo do të thotë se mesatarisht tregu ka mbingopje më shumë se zakonisht në Euro e shoqëruar nga një mungesë e ofertës në Lekë, që janë dy faktorë që shkojnë në të njëjtin kah, kur duhet të ishin në drejtime të kundërta apo në raporte neutrale më së paku.

Qeveria pavarësisht se e ka marrë borxh nga qytetarët, bizneset dhe bankat tregtare këtë shumë të madhe Lekësh, kjo nuk është hedhur në qarkullim në pak kohë, pasi ka patur gjithsesi mosrealizim të zërave të shpenzimeve publike në kohë, mosrealizim të investimeve publike në kohë, si dhe ato janë paguar duke blerë nga tregu edhe Euro në periudhat e pagesës së eurobondit, por jo domosdoshmërisht nga tregu valutor.

Pra, në njëfarë mase vetë qeveria ka spekuluar me tregun e këmbimit, duke tërhequr një shumë lekësh disa herë më tepër se eurobondi për nevoja jo imediate, që në fakt tejkalojnë edhe nevojat e shpenzimeve të një viti buxhetor[4].

Në fakt, edhe pse nevojitet zbardhje e fluksit monetar të shpenzimeve të qeverisë duhet thënë se një logjikë neutrale në këtë këndvështrim është dyshimi për veprim spekulativ jo për të dobësuar Lekun, por për të forcuar Euron në vend duke synuar uljen e kostos së shërbimit të borxhit publik, rritjen e rezervave valutore dhe aktivet e qeverisë dhe prezantimi i statistikave zyrtare. Ndikimi i një qasje elektorale të buxhetit dhe orientimi i politikës drejt një transparence të cunguar dhe mungese llogaridhënie dhe dialogu me ekspertët ka ndikuar në mendësinë e kësaj qasje të sqaruar më lart.

Në këtë rast dëshira e mirë e qeverisë për të prezantuar Shqipërinë si një vend që ka rritur të ardhurat për frymë dhe ka rritur edhe treguesit e lidhur me eksportin, i cili matet nëpërmjet Euros, pavarësisht se kostot kryesore i mban në Lekë, ka arritur ndoshta të prevalojë mbi analizën e nevojshme financiare.

Në këtë analizë ne kemi konsideruar edhe ndikimin indirekt të një faktori të jashtëm që vjen prej investimeve të kapitalit kinez në Shqipëri dhe vendet fqinje. Forcimi i prezencës së investimeve kineze në ekonomi bie me vete edhe atë pjesë të ndikimit indirekt të monedhës kineze (huani kinez), i cili duke qenë se aktualisht është më i fortë se Euro por jo ndaj dollarit amerikan[5] jep ndikim indirekt në zhvlerësimin e tyre ndaj Lekut.

Arsyeja e ndikimit indirekt është nëpërmjet importeve të mallrave dhe paisjeve[6] nga Kina dhe eksporteve të produkteve energjetike kryesisht në vendet e BE-së ka efekte në treg. Nëse investimet nga Kina do të rriten në të ardhmen kjo do të ketë edhe pjesën e vet të ndikimit në ekonominë shqiptare, pra rrjedhimisht edhe në tregun valutor, ashtu si ka ndodhur në Serbi dhe Malin e Zi[7].

Tashmë ka arritur një moment që ka nevojë për një due diligence[8] të qasjes së politikës ndaj tregut dhe në veçanti ndaj prodhimit dhe eksportuesve.

Ndërkohë, pezmatimi i konsumatorit i cili nuk do të konsumojë sa i duhet ndoshta plotësohet pjesërisht nga fluksi i konsumit prej turistëve dhe investimeve, ku specifika e vitit 2022 për blerjet e pasurive të paluajtshme dhe kriptomonedha po shtohet kryesisht nga zonat offshore dhe individë me të ardhura nga burime të pajustifikuara.

Duke vijuar drejt shterimit të argumentit se në Shqipëri po ndodh e kundërta e të gjitha kritereve të mëposhtme, që sipas Bergsten dhe Gagnon, një vend duhet të plotësojë për t’u konsideruar si manipulues i monedhës së vet në një vit të caktuar kalendarik, mund të renditen:

• Suficiti i llogarisë korrente tejkalon 3 për qind të PBB-së[9];

Në bazë të të dhënave nga Banka e Shqipërisë, llogaria korrente është me deficit prezent, që tregon se sipas këtrij treguesi kyç nuk po spekulohet në drejtim të zhvlerësimit të lekut.

• Blerjet neto të aktiveve zyrtare në valutë të huaj (flukset zyrtare neto) tejkalojnë 2 përqind të PBB-së[10];

Sipas të dhënave nga sistemi bankar nuk rezulton se është arritur ky nivel.

• Rezervat valutore dhe mjetet e tjera zyrtare neto kalojnë tre muaj të importeve të mallrave dhe shërbimeve (5.54 mld. Euro)[11];

Sipas Bankës së Shqipërisë dhe INSTAT rezervat valutore nuk i kalojnë nivelin e importeve për tre muaj.

• Rezervat valutore dhe aktivet e tjera zyrtare neto kalojnë 100 për qind të borxhit të jashtëm afatshkurtër, publik dhe privat[12];

Nga të dhënat statistikore në dispozicion shihet se rezervat valutore e tejkalojnë borxhin afatshkurtër të jashtëm.

• Flukset zyrtare neto tejkalojnë 65 përqind të eksporteve të energjisë minus koston e prodhimit[13];

Nëse shikojmë të dhënat e eksporteve të energjisë dhe të krahasuara me flukset zyrtare neto duket se i tejkalojnë ato.

• Vendi është klasifikuar si një vend me të ardhura të larta ose me të ardhura të mesme të larta nga Banka Botërore[14].

Në një përmbledhje të konstatimeve krahasuese sipas kritereve më sipër duket se edhe pse plotësohen tre prej tyre nuk ndodhemi në rastin e një spekulimi në favor të dobësimit të lekut.

Nëpërmjet kësaj analize të pozicionit që ka vend për komente dhe ndërhyrje mendojmë se mënyra si është operuar deri tani nga qeveria ka ndikuar në tregun valutor duke forcuar lekun, por e ndihmuar edhe nga mosveprimi në kohë i institucioneve të qeverisë që kanë për detyrë kryesore luftimin e informalitetit dhe kufizimin e evazionit fiskal bashkë me ndërhyrjet në treg sipas raportimeve që duhet të deklaronin aktivitetet e dyshimta për pastrim parash.

[1]https://www.bankofalbania.org/rc/doc/Buletini_ekonomik_Vellimi_3_Nr_4_Regjimet_e_politikes_monetare_dhe_prirja_e_Bankes_se_Shqiperise_1728_1_6290.pdf
[2] https://financa.gov.al/kalendari-i-emetimeve/
[3] https://financa.gov.al/rezultatet-e-ankandeve/
[4] në vitin 2022 u shpenzuan nga buxheti gjithsej 651 miliard Lekë
[5] https://www.reuters.com/markets/currencies/chinas-measures-slow-yuan-depreciation-2023-08-01/
[6] https://www.instat.gov.al/media/11888/tregtia-e-jashtme-qershor-2023.pdf
[7] https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/733558/EPRS_BRI(2022)733558_EN.pdf
[8] praktikimi i maturisë duke vlerësuar me kujdes kostot dhe rreziqet e lidhura përpara përfundimit të transaksioneve
[9] https://www.bankofalbania.org/?crd=0,8,1,1,0,17830&uni=20230804191918162158210212299441&ln=1&mode=alone

https://www.ceicdata.com/en/indicator/albania/current-account-balance

[10] https://www.ceicdata.com/en/albania/balance-sheet-banking-system/banking-system-assets-in-foreign-currency
[11] https://ata.gov.al/2023/07/31/bsh-rezerva-valutore-arrin-ne-5-54-miliarde-euro/

https://www.instat.gov.al/al/temat/tregtia-e-jashtme/tregtia-e-jashtme-e-mallrave/#tab3

[12] https://www.ceicdata.com/en/indicator/albania/external-debt-short-term
[13] https://www.instat.gov.al/media/11306/balance-of-electric-power-2022.pdf
[14] https://www.worldbank.org/en/country/albania/overview