Efekti i politikës fiskale dhe qasja e administrimit, 2019

Edhe pse rritja e barrës fiskale duket si rruga më e lehtë për ngushtimin e deficitit buxhetor, kjo nuk është e vërtetë. Argumenti kryesor është se barra fiskale planifikohet të rritet në të njëtën kohë me investimet private (të huaja dhe vendase). Ky planifikim ka ndikuar që presioni buxhetor të jetë më pak i ndjeshëm dhe në anën tjetër investitorët janë ndier më të relaksuar lidhur me kthimin e investimeve të tyre.

Niveli aktual i barrës fiskale jo gjithmonë vjen nga normat e ulta, por në rastin e Ballkanit ndikimi i normave të ulta përkthehet me një rrjedhojë direkte të një barre të ulët. Arsyeja qëndron te niveli i informalitetit, korrupsioni dhe sistemi tatimor ende i paharmonizuar me ekonominë dhe tregun. Por edhe lehtësirat fiskale dhe përjashtimet tatimore kanë një ndikim deri në 1-2% të PBB-së në rajon duke ulur de facto barrën fiskale, të secilit shtet, që zbaton politikat lehtësuese dhe përjashtuese nga taksat.

Rritja e barrës së tatimit mbi vlerën e punës (tatimi mbi të ardhurat personale) dhe ndaj kapitalit (tatimi mbi fitimin) në një qasje progresive kryesisht mbi pjesën formale të të ardhurave janë efekti më i madh në barrën fiskale, që ka prurë tatimi progresiv i pagave dhe tatimit mbi fitimin, përveç lehtësimit në tërësi të pagave për punëtorët e pakualifikuar me paga të ulëta, të cilat kanë ndikim si në rritjen e bazës së tatimit, po ashtu edhe në rritjen e fitimit nga bizneset. Ky fakt rezulton kur shikojmë tendencën e të ardhurave nga TAP dhe TF për periudhën 2014-2018 me një rritje respektive të tyre me 26.7% dhe 60.7% (edhe pse gjysma e kësaj rritje për tatim fitimin i shkon rritjes së normës tatimore në 2014).

Viti 2018 është i katërti vit i zbatimit të ligjit të TVSH-së. Kjo periudhë konsiderohet një periudhë e konsolidimit të këtij tatimi që ruan një peshë sa 35% e të ardhurave të buxhetit gjithsej. Përgjatë 5 viteve të fundit, për kategori të caktuara aktivitetesh normat e TVSH janë reduktuar në nivelin e 6% dhe 10%. Rritja e të ardhurave nga TVSH gjithsesi ka patur një rritje me 18.4%, që përkon me rritjen e PBB-së për 5 vitet e fundit.

Viti 2018 ështe i katërti vit fiskal i zbatimit të politikës fiskale të progresivitetit të normave tatimore[1] në Shqipëri i orientuar për tatimin e kapitaleve dhe të punës edhe pse në fakt është zbatuar përgjithësisht mbi pagat. Nisur nga rezultatet e mbledhjes së tatimit mbi të ardhurat personale arrijmë të krahasojmë efektet e tij në performancën buxhetore duke kuptuar edhe diferencat që vijojnë të jenë midis politikës dhe administrimit fiskal.

Efekti i ndryshimeve ligjore ka patur një efekt të dobët te lufta ndaj informalitetit, në raport me rritjen e nivelit nominal  të të ardhurave. Më shumë angazhim duhet të bëhet për të shqyrtuar efektin e ndryshimeve të prejardhura nga politika tatimore që konkurron me atë rajonale, si për normat e tatimeve, po ashtu edhe me tarifat doganore. Por, ajo që nevojitet për politikëbërjen është përshtatja e barrës fiskale me kurbën e performancës së ekonomisë.

Një nivel i lartë i barrës fiskale duket se është i vështirë të aplikohet në Shqipëri, nisur nga fakti se tradita e trashëguar para viteve ’90 me nivelin e barrës 46% deri 48% duhet të justifikohet tashmë me barrën që po zhvendoset në avancë për të ardhmen nëpërmjet aplikimit të  partnershipit privat-publik.

Edhe pse këto projekte perceptohen se do të rritin kontributin në ekonomi, një ndërlidhje më të mirë të rajoneve dhe ulje të kostos së transporti, por edhe një penetrim më të madh të nivelit të teknologjisë, ende ka shumë elementë që mbeten pa sqaruar dhe nuk përfshihen në transparencën lidhur me fatin e barrës fiskale.

Në vendet e Ballkanit me produktivitet të ulët të ekonomive, mosrritja e barrës fiskale ka efekt negativ në rritjen e PBB-së. Ulja e barrës fiskale do të rezultonte në uljen e PBB-së, pasi nxitja që japin taksat për ekonominë konsiderohet se kanë ende një efekt me peshë për zhvillimin e kapitaleve dhe tregut të brendshëm.

Ofertat populiste për ulje të normave tatimore të disa politikanëve ballkanikë, ku më e theksuar kjo frymë është te shqiptarët me deklarata se bëhen për qëllime të rritjes së ekonomisë dhe nxitjes së investimeve kanë rezultuar në realitetin ekonomik dhe social si jo të vërteta dhe me efekt regresiv në funksion të objektivave të shpallura.

Këto oferta politike pa bazë dhe mbështetje në realitetin ekonomik të vendeve ballkanike kanë pakësuar produktivitetin ekonomik dhe investimet kapitale duke luhatur besimin e investitorëve. Në këtë mënyrë, uljet e normave tatimore, të konceptuar si të palidhura me politikat dhe reformat e tjera të ndërmarra apo të filluara nga qeveritë kanë ndikuar përgjithësisht në rritjen e deficiteve buxhetore.

Administrimi fiskal në 2019, si në Shqipëri dhe në Kosovë duhet të fokusohet te segmenti i individëve me të ardhura të nivelit të lartë.

Kjo kategori taksapaguesish është më pak e rënduara nga tatimet dhe taksat në dekadat e fundit. Ulja e barrës së taksave duhet të lirojë familjen me të ardhura të mesme. Menaxherët e kualifikuar dhe punonjësit e mirëpaguar duhet të jenë segmenti për normën më të lartë tatimore duke marrë realisht pagesat e larta. Norma më e lartë e tatimit është tashmë e në zbatim, nëse të ardhurat e një individi arrijnë 1.8 herë më lart se të ardhurat mesatare.

Për të realizuar lehtësime të konsiderueshme tatimore, norma më e lartë e taksave duhet të jetë vetëm për të ardhurat e tatueshme mbi nivelet që vërtet konsiderohen si të ardhura përtej raportit paga e lartë/ pagë mesatare me 1.8 herë. Nevojitet që pragu i pagës së patatuar prej 30.000 lekë të hiqet dhe të gjenden forma të tjera kompensuese për vlerën e tatimit që mund të mbahet për pagat nën këtë nivel.

[1] Niveli i sheshtë mbi tatimin e fitimit dhe mbi të ardhurat personale u zëvendësua ne 2014 me tatimin progresiv.