A është qeveria serioze për reformimin tatimor?

Qeveria shqiptare ka nisur përpjekje të ndryshme për të trajtuar informalitetin, veçanërisht nëpërmjet masave të dixhitalizimit si procesi i Fiskalizimit. Kjo strategji, e nisur në vitin 2022, synon të reduktojë aktivitetet ekonomike informale duke kërkuar që bizneset të lëshojnë fatura elektronike për të gjitha transaksionet. Qëllimi është të sigurohet transparencë, të rritet pajtueshmëria me taksat dhe të luftohet evazioni fiskal.

Megjithatë, nëse këto përpjekje pasqyrojnë një angazhim të vërtetë ndaj transparencës dhe përmirësimit afatgjatë, apo nëse ato drejtohen më shumë nga llogaritjet politike, është një pikë debati mes analistëve dhe kritikëve.

Për më tepër, kompleksiteti i sistemit tatimor, përfshirë procedurat e tij administrative, ende krijon barriera për bizneset, veçanërisht ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM-të), për t’u përmbushur plotësisht. Ndërsa retorika e qeverisë rreth suksesit të fiskalizimit nxjerr në pah njëfarë progresi, rezultatet aktuale mund të zgjasin më shumë për t’u shfaqur, veçanërisht kur shikohen sektorë rezistente ndaj formalizimit ose ku praktikat informale janë bërë normë.

Vështrime nga vendet evropiane, të tilla si përdorimi i kuponave të shërbimit nga Italia për punë sezonale dhe TVSH-ja e reduktuar e Finlandës në sektorë të prirur ndaj informalitetit, sugjerojnë mënyra të mundshme që Shqipëria mund të përmirësojë qasjen e saj. Këto modele tregojnë rëndësinë e hartimit të strategjive fleksibël, specifike për kontekstin, që nxitin bizneset dhe punëtorët të formalizohen pa rregulla tepër të rënda. Siç vërehet në vendet e tjera të BE-së, modelet inovative të tregut të punës si puna me kohë të pjesshme ose të përkohshme mund të jenë gjithashtu të dobishme në integrimin e punëtorëve informalë në ekonominë formale.

Për Shqipërinë, rregullimet e mëtejshme strategjike mund të përfshijnë shënjestrim më të mirë të masave mbështetëse, të tilla si programet e zhvillimit të aftësive për punëtorët në sektorët informalë, veçanërisht në bujqësi, dhe zbatimin e politikave fiskale më specifike për sektorët që shpërblejnë formalizimin. Për më tepër, zbatimi i suksesshëm do të mbështetet në një kuadër të fortë ligjor dhe institucional që mund të menaxhojë dhe monitorojë në mënyrë efektive kalimin nga informaliteti në formalitet.

Kush mendohet se mbeten pikat e forta të përpjekjeve aktuale të Fiskalizimit?

Sipas analistëve të ndryshëm ato janë:

• nisma në luftën kundër evazionit fiskal është dixhitalizimi i sistemit tatimor, i njohur si Fiskalizimi. I nisur në vitin 2022, ky sistem kërkon që bizneset të regjistrojnë transaksionet e tyre në kohë reale duke përdorur fatura elektronike që dërgohen automatikisht në administratën tatimore. Ky ndryshim synon të reduktojë elementin njerëzor në mbledhjen e taksave, i cili shpesh ka qenë subjekt i korrupsionit ose keqraportimit. Agjencia Kombëtare për Shoqërinë e Informacionit (AKSHI) ka qenë instrumentale në zbatimin e këtyre reformave, të cilat shihen si praktikat e mira në mbledhjen e taksave midis vendeve kandidate për në BE.
• Teorikisht, dixhitalizimi i procesit siguron që më shumë transaksione të kapen, duke çuar në të ardhura më të larta tatimore. Për shembull, raportet nga Ministria e Financave dhe Ekonomisë tregojnë se Shqipëria ka parë një rritje të mbledhjes së TVSH-së dhe të ardhurave të tjera tatimore që nga futja e fiskalizimit, e paraqitur shpesh si dëshmi e suksesit.
• Si pjesë e negociatave të anëtarësimit të Shqipërisë në BE, reformat fiskale janë një fushë kritike e harmonizimit. Qeveria ka bërë hapa për të përmbushur standardet e BE-së, veçanërisht në lidhje me transparencën dhe efikasitetin tatimor. Procesi i fiskalizimit është theksuar nga institucionet e BE-së si një reformë e nevojshme për përmirësimin e menaxhimit fiskal dhe rritjen e gatishmërisë së Shqipërisë për anëtarësim në BE.

dhe skepticizmi…

Pavarësisht retorikës pozitive që rrethon fiskalizimin, kritikët argumentojnë se ndikimi i vërtetë i këtyre reformave mbetet i kufizuar për shkak të disa çështjeve të pazgjidhura.

• Ndërsa sistemi dixhital zvogëlon mundësinë e gabimit njerëzor, korrupsioni dhe patronazhi politik mbeten barriera të rëndësishme. Raportet nga Transparency International dhe Banka Botërore theksojnë se zbatimi i ligjeve tatimore është i paqëndrueshëm, me disa biznese që ende gjejnë mënyra për t’iu shmangur taksave nëpërmjet transaksioneve jashtë librave ose duke përdorur lidhjet politike. Kështu, dixhitali është i mjaftueshëm për të trajtuar informalitetin nëse nuk trajtohen çështjet themelore të zbatimit të dobët dhe korrupsionit.
• Kritikët argumentojnë se bizneset dhe individët shqiptarë ende nuk u besojnë autoriteteve tatimore sa duhet për të përmbushur plotësisht rregullat e reja tatimore dixhitale. Frika për t’iu nënshtruar veprimeve audituese ose ndëshkuese mund të dekurajojë pjesëmarrjen e plotë, veçanërisht në mesin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM). Kjo mungesë besimi është e ngulitur thellë në historinë e evazionit fiskal dhe pengesave burokratike të Shqipërisë, të cilat kanë qenë prej kohësh pjesë e kulturës ekonomike.
• Retorika e fortë e qeverisë për suksesin e fiskalizimit shpesh shihet nga kritikët si një lëvizje politike përpara zgjedhjeve të 2025-ës. Koha e këtyre reformave, krahas fushatave publike dhe zhurmave mediatike për suksesin e tyre, ngre pyetje nëse qeveria është vërtet e përkushtuar ndaj reformave afatgjata apo nëse këto përpjekje synojnë të sigurojnë avantazhe elektorale. Disa analistë argumentojnë se fokusi në fiscn në prag të zgjedhjeve mund të jetë një lëvizje strategjike për të paraqitur një pamje të progresit pa adresuar çështje më themelore si informaliteti apo korrupsioni.

Çfarë ka të re në 2024?

Ndërsa fiskalizimi ka filluar që nga viti 2022, retorika e fortë e qeverisë në vitin 2024 sugjeron një përpjekje të ripërtërirë për të trajtuar evazionin fiskal, veçanërisht me futjen e masave që synojnë evazionin e pagave dhe formalizimin e bizneseve të vogla. Dixhitalizimi i proceseve të mbledhjes së taksave është bërë më i fuqishëm dhe qeveria po dyfishon pretendimet e saj për sukses.

• Mesazhet publike dhe komunikimi. Ka një fokus më të madh në angazhimin publik, me fushata të dizajnuara për të theksuar përfitimet e formalizimit të ekonomisë. Duke e portretizuar luftën kundër informalitetit si një përpjekje për të krijuar një ekonomi më të drejtë, qeveria po përpiqet të përmirësojë imazhin e saj dhe të fitojë besimin e taksapaguesve.
• Presioni i BE-së dhe Krahasimet Rajonale. Theksi i qeverisë te fiskalizimi përputhet me pritshmëritë e BE-së dhe shembujt rajonalë, si Kroacia, ku sistemet e faturimit në kohë reale kanë përmirësuar ndjeshëm pajtueshmërinë tatimore. Përparimi i Shqipërisë në përafrimin me standardet e BE-së shihet si një shtytës kryesor i fushatës aktuale.

Ndërsa fiskalizimi (regjistrimi dixhital i transaksioneve) ka parë progres, informaliteti mbetet një sfidë e rëndësishme, veçanërisht në sektorët që varen shumë nga transaksionet me para në dorë. Pavarësisht retorikës së qeverisë për suksesin e këtyre reformave, një pjesë e konsiderueshme e ekonomisë vazhdon të funksionojë joformalisht, e përkeqësuar nga patronazhi politik, korrupsioni dhe mungesa e transparencës së plotë.

Masat e dixhitalizimit të qeverisë, ndonëse vendimtare, mund të jenë të pamjaftueshme pa adresuar çështje më të gjera sistemike si zbatimi, edukimi mbi pajtueshmërinë me taksat dhe praktikat transparente brenda administratës publike. Përvojat krahasuese në rajon tregojnë se sistemet e taksave dixhitale janë më efektive kur shoqërohen nga korniza të forta gjyqësore dhe administrative, si dhe nga masa të qëndrueshme kundër korrupsionit.

Lëvizja politike për të intensifikuar luftën kundër evazionit në vitin 2025 mund të motivohet nga ciklet zgjedhore. Megjithatë, ndryshimi i tonit dhe zgjerimi i përpjekjeve mund të sinjalizojë një përpjekje më serioze për t’u përafruar me standardet e BE-së dhe për të reduktuar informalitetin. Kjo sugjeron që ndërkohë që sfidat mbeten, fokusi i përgjithshëm po zhvendoset gradualisht drejt një sistemi më transparent dhe më në përputhje.

Draft strategjia e re për sistemin tatimor të Shqipërisë (2024-2027) synon të trajtojë informalitetin duke ruajtur normat aktuale të taksave. Kjo strategji fokusohet kryesisht në përmirësimin e menaxhimit të burimeve ekzistuese financiare sesa në futjen e taksave të reja ose ndryshimin e strukturës ekzistuese tatimore. Synimi kryesor është rritja e të ardhurave tatimore me rreth 65 miliardë lekë (rreth 2.5% e PBB-së deri në vitin 2027), nëpërmjet menaxhimit më të mirë të taksave dhe doganave. Kjo rritje pritet të vijë kryesisht nga rritja e efikasitetit në sistem në vend të rregullimeve të normave tatimore apo përjashtimeve të reja.

Një nga pikat kyçe në këtë strategji është një rishikim gjithëpërfshirës i politikave tatimore, duke përfshirë përjashtimet dhe taksat indirekte, të cilat mund të mbështesin indirekt përpjekjet për të luftuar informalitetin. Kjo qasje është zhvilluar në konsultim me institucionet ndërkombëtare si BE dhe FMN, duke u përafruar me synimet më të gjera rajonale për reformën tatimore.

Pavarësisht këtyre objektivave ambicioze, efikasiteti i kësaj strategjie mbetet për t’u parë, veçanërisht në dritën e betejave historike të Shqipërisë me informalitetin, i cili nxitet nga çështje të tilla si punësimi i fshehur, zbatimi i dobët dhe patronazhi politik. Ndërsa dixhitalizimi përmes procesit të fiskalizimit është një hap përpara, kritikët argumentojnë se pa një përpjekje të përbashkët për të adresuar çështjet e qeverisjes, si korrupsioni dhe transparenca, kjo strategji mund të përballet me sfida të ngjashme si fushatat e mëparshme kundër informalitetit.

Kështu, ndërsa strategjia e re paraqet një udhërrëfyes të mundshëm për reduktimin e informalitetit, suksesi i saj do të varet nga përmirësimi i qeverisjes, zbatimi më i synuar dhe një angazhim më i gjerë shoqëror për adresimin e shkaqeve themelore të informalitetit. Drafti vërteton nevojën për sisteme më të mira, por do të kërkojë ndjekje të konsiderueshme për të prodhuar rezultate të prekshme.

Prandaj, ndërsa procesi i fiskalizimit është një hap pozitiv përpara, mbetet për t’u parë me mbarimin e vitit 2024 nëse ajo do të çojë në përmirësime të qëndrueshme dhe të vërteta në respektimin e taksave dhe formalizimin e ekonomisë përtej cikleve zgjedhore.

Burimet.

Transparency International. Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit
Banka Botërore. Sistemi Dixhital Tatimor i Shqipërisë
Komisioni Evropian. Raporti i Progresit të BE-së për Shqipërinë
OECD. Sondazhet Ekonomike të OECD. Shqipëri