VLORË: EDUKIMI PROFESIONAL SIPAS STRATEGJISË SË ARSIMIT DHE DIVERGJENCA E TREGUT TË PUNËS

Sipas programit të qeverisë Rama 3, 2021 -2025, në lidhje me edukimin profesional ka qenë një ndër përparësitë absolute të qeverisë në vitet 2013-2021. Si rrjedhojë e 3-fishimit të buxhetit janë ngritur një rrjet të mirëfilltë shkollash moderne profesionale në të gjithë Shqipërinë, ku në total formohen në përputhje me nevojat e tregut 19 mijë të rinj. Plani për zhvillimin e sistemit arsimor do të pajisë studentët shqiptarë me dije dhe aftësi të konkurrueshme me bashkëmoshatarët e tyre në BE. Shkollat profesionale dhe universitetet do të përgatisin qytetarin e mirë dhe punonjësin e suksesshëm të vitit 2030-të[1].

Në Strategjinë  Kombëtare  për  Zhvillim  dhe  Integrim  2015-2020  (SKZHI  II)[2], ende e pa azhornuar për vitet në vijim  një nga shtyllat për arsimin e lartë përmend “Sigurimin e një arsimi profesional që i korrespondon nevojave të fushave specifike dhe zhvillimeve të rajoneve specifike”.

Buxheti i vitit 2021 ka shpenzuar një fond prej 511.7 milion lekë (arsimi parashkollor, arsimi i mesëm i përgjithshëm dhe arsimi profesional). Ky shpenzim është sa 23% e gjithë buxhetit të bashkisë të shpenzuar në vitin 2021, ku peshën kryesore e mban arsimi parashkollor.

Në vitin 2021 buxheti i shpenzuar për arsimin profesional është 39.6 milion lekë, apo sa 1.7% e shpenzimeve gjithsej të kryera nga Bashkia për këtë vit fiskal. Duket se në vitin 2021 shpenzimet për arsimin profesional janë 94% më të larta se në vitin 2019 dhe 2020, duke patur në konsideratë se në vitin 2020 aktiviteti u ndërpre në gjithë vendin për arsye të pandemisë Covid-19.

Nisur nga ndikimi i investimeve në tre vitet e fundit me vlera që janë afër 1% të shpenzimeve të Bashkisë Vlorë mundemi të shikojmë edhe një lidhje në popullsinë e re. Treguesit e punësimit dhe papunësisë, në prezantimin e treguesve në Anketën e Forcave të Punës (AFP), Tremujorin IV 2021[3], paraqitet një tendencë pozitive në shkallën e punësimit në nivel vendi me 62.1% e popullsisë 15-64 vjeç në nivel vendi.

Në mungesë të të dhënave të azhornuar, në bazë të të dhënave të AFP 2019[4], Vlorë në nivel qarku ka një nivel punësimi me 50% për popullsinë 15-64 vjeç, apo 1% më të lartë se mesatarja e vendit në 2020[5].

Në tremujorin e katërt 2021, shkalla zyrtare e papunësisë në Shqipëri, për popullsinë 15 vjeç e lart,është11,4%, apo 1.4% më e ulët se papunësia e regjistruar në Vlorë në fund të vitit 2017.

Edukimi i të rinjve dhe zbatimi i politikave vendore në koordinim me pushtetin qendror sipas Strategjisë [6].

Sipas ligjit që rregullon sistemin e Arsimit dhe Formimit Profesional[7], i plotësuar nga një sërë ligjesh të tilla si: Ligji për nxitjen e punësimit 15/2019, Ligji 10247/2010 “Për Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve” (KSHK-në), i ndryshuar[8],  Ligji  për  Zejtarinë  (70/2016),  Ligji Nr. 69/2012 Për arsimin parauniversitar,  i ndryshuar[9] dhe Kodi i Punës, 2015[10] shihet se kuadri rregullator konsiderohet i plotësuar edhe pse nevojiten azhornime dhe akte nënligjore te plotë per zbatim nga institucionet qe kane fushe mbulimi.

Sipas prioriteteve të Strategjisë Kombëtare për Punësim dhe Aftësi, në 4 prioritetet të cilat kanë shtrirje kombëtare përfshihet edhe Bashkia Vlorë. Më poshtë janë edhe objektivat sipas prioriteteve, të cilat përfshihen edhe në disa nga fushat e mbulimit të bashkisë[11]:

• Nxitja e mundësive për punë të denjë nëpërmjet politikave të frytshme të tregut të punës.
  • Modernizimi shërbimeve të punësimit
  • Zgjerimi shtrirjes së informacionit dhe diversifikimi programeve aktive te tregut te punës
  • Puna e denjë
• Ofrimi i arsimit dhe formimit profesional cilësor për të rinjtë dhe të rriturit.
  • Optimizimi i rrjetit të ofruesve te AFP dhe diversifikimi i ofertës
  • Zbatimi i Kornizës së Sigurimit të Cilësisë së AFP
  • Përmirësimi i mësimit dhe arsimit të bazuar në punë
  • Zhvillimi dhe forcimi kapaciteteve të burimeve njerëzore
• Nxitja e përfshirjes sociale dhe kohezionit territorial
  • Përmirësimi shtrirjes dhe mbulimit me shërbime punësimi dhe programe AFP
• Fuqizimi i qeverisjes së tregut të punës dhe i sistemeve të kualifikimeve
  • Performanca e tregut të punës
  • Forcimi dialogut social

Në monitorimin e investimeve të kryera për arsimin profesional përtej shpenzimeve të kryera nga vetë fondet e bashkisë, direkt nga buxheti i shtetit nuk rezulton se është investuar për rikonstruksion.

Përsa i përket edukimit të të rinjve lidhur me punën e denjë, duhet përmendur se industria dhe aktivitetet që lidhen direkt me drejtimet mësimore që jepen në shkollat profesionale kanë nevojë për një nivel më të kualifikuar se nxënësit që dalin direkt nga shkollat. Vetë të rinjtë që kanë zgjedhur arsimin profesional thonë se vendimin e kanë marrë për një të ardhme më të mirë, që më së pari një shkollë e tillë tu sigurojë mundësinë e punësimit. Ndonëse janë në hapat e parë të zanatit që kanë zgjedhur, ata besojnë se do të vazhdojnë të ecin në këtë rrugë.

Në vitet e fundit janë zhvilluar panaire të shkollave profesionale, me modeled he projekte që tregojnë se strategjia për punësim dhe aftësi është në nivele zbatueshmërie që janë efektive, megjithë pengesat që ka punësimi në tregun vendas për arsye të mundësive të vogla për të ofruar punë të denjë dhe cilësore.

Nivelimi i politikës arsimore fillon me aftësitë dhe përdorimin e teknologjisë digjitale, ku bashkia duhet të kërkojë të bashkërendohet me biznesin vendas. Pikat e tjera kryesore, i cili do të rrisë mundësinë e arsimimit në mënyrë që asnjë nxënës të mos mbetet pas në teknologji është edhe qasja politike vendore që të shfaqë realisht në programet e saj buxhetore dhe politika të veçanta që duhet të miratojë , që të kuptojë se çfarë roli do të luajë digjitalizimi në edukimin e brezit të ri, por edhe në stimulimin e investimeve fillestare duke kërkuar edhe ndryshimet e transfertës për këto raste. Pandemia ka theksuar thellimin e ndarjes dixhitale në vend.

Vini Re!
Nevojitet puna e vazhdueshme për të siguruar aksesin, pajisjet dhe infrastrukturën për të siguruar që çdo fëmijë dhe i ri në Vlorë mund të mësojë dhe të zhvillojë me sukses, qoftë në shtëpitë e tyre apo në shkollë. Në këtë qasje, ekspertiza dhe kontributi i OSHC-ve të specializuara mund të jetë nisja e parë e një projekti pilot, për gjallërimin e jetës së të rinjve, por mbi të gjitha për të formësuar karrierat digjitale për të ardhmen.

Një ndërthurje edhe me bizneset vendore për këtë qëllim do të ishte një përdorim me vlerë i burimeve në dispozicion bazuar mbi programe të bashkërenduara dhe që kanë në themel të tyre interest mes palëve.

Bizneset janë pjesa që përkrahet nga bashkia nëpërmjet politikave nxitëse dhe stimuluese, ndërsa studentët janë pjesa që vlen për të parandaluar migrimin, por edhe për të garantuar që vlera e shtuar për të ardhmen të jetë më e garantuar.

Për të përmbushur misionin e tyre për arsimin, qeveria vendore duhet të integrojë aftësitë dixhitale gjatë gjithë rrugëtimit të të mësuarit.

Vini re!
Në këtë mes vlen të bëhen përpjekje partneriteti programesh me investitorë strategjikë vendas dhe të huaj, për të promovuar vlerat më të mira me sa më shumë vlera të shtuara, bazuar te përfshirja e profesionistëve vendas

Integrimi i të rinjve dhe të rejave[12] në tregun e punës, sipas programeve sektoriale janë ende të papërmbushura përtej politikave institucionale në mbështetje të punësimit të të rinjve[13]. Në mungesë të të dhënave të disponueshme për Vlorën, sipas publikimit për tregun e punës në Shqipëri në 2020, “në grupin e të rinjve dhe të rejave (15-29 vjeç), që nuk janë të punësuar dhe nuk janë as duke ndjekur shkollën apo ndonjë formim profesional, 35.1 % e tyre klasifikohen si të papunë” [14], ku të rinjtë janë të papunë në nivelin 44.3% dhe të rejat në nivelin 27%.

 Vini re!
Në monitorim të Strategjisë për Punësim dhe Aftësi, 2019-2022, programeve buxhetore afatmesme dhe buxheteve në vitet 2017-2021, si dhe duke ju referuar edhe programit politik të Kryetarit të Bashkisë në vitet 2015-2019, vërehet se investimet e realizuara nga fondet e Bashkisë, por edhe ato të investuara nga buxheti i shtetit nuk kanë arritur të zbusin papunësinë, madje ajo rezulton me rritje në 2019 në nivelin 16.6% të forcave të punës aktive në Bashkinë Vlorë.

 Një arsye është se në programet buxhetore vendore, si dhe politikat zbatuese të Strategjive për punësimin dhe integrimin e të rinjve nuk ka një ndërlidhje reale midis nivelit qendror dhe atij vendor. Një arsye tjetër është se Strategjitë dhe politikat përshkruajnë në mënyrë optimiste realitetin dhe situatën dhe gjithashtu vendosin mbi këto baza edhe objektiva për tu arritur jashtë realitetit ku do të zbatohen[15].

Sipas leximit të dokumenteve kryesore ku bazohet zhvillimi ekonomik dhe social shihet se për integrimin e të rinjve dhe të rejave në tregun e punës ka pak prioritete/objektiva për nxitje të ekonomisë dhe hapësirave për rritje të investimeve që mund të krijojnë vende të reja pune dhe punësim edhe të të rinjve dhe të rejave.

Nga investimi me fonde direkt nga buxheti i shtetit dhe nga miratimi i Marrëveshjeve me shtete dhe organizata të huaja për edukimin profesional ka projekte në nivel kombëtar[16], si dhe projekte investimi me shtrirje vendore.

Në nivelin e pjesëmarrjes, Vlora në arsimin e mesëm të përgjithshëm në raport me arsimin profesional bazohet kryesisht në gjimnaze (81%) dhe 19% e nxënësve ndjekin shkollat profesionale dhe social- kulturore. Numri i nxënësve në arsimin 9-vjeçar me nxënësit në shkollë të mesme është në një raport 2.5:1. Kjo qasje mundet të jetë një tregues për mosvijueshmëri të edukimit me të njëjtin ritëm si arsimi i detyrueshëm, i cili meriton një vëmendje për Ministrinë si rast për konsiderim nga ta.

 Nga ana tjetër edhe numri i fëmijëve në kopshte publike është në një numër mjaft të ulët. Kjo prirje duhet të analizohet se sa është nevoja reale për investime për një lehtësim të barrës së familjeve të reja nga kostot për mbajtjen e fëmijëve jashtë sistemit të edukimit parashkollor dhe në kuadër të programit qeverisës Rama 3.

Shpenzimet e buxhetit të Bashkisë Vlorë për Arsimin parashkollor përfshirë arsimin bazë, Arsimin e mesëm të përgjithshëm, si dhe Arsimin professional në vitin 2022 janë parashikuar 11.3% më të ulta dhe vijojnë të tilla ku për arsimin profesional nuk parashikohet asnjë shpenzim. Në aspektin e realizimit të programit për rikonstruksionin dhe ndërtimin e shkollave është punuar në përmbushje të programit politik, por edhe programit buxhetor.

Niveli i shpenzimeve shpjegon edhe faktin e përqindjes së lartë të pjesëmarrjes së nxënësve në arsimin publik duke konsideruar edhe argumentin e nivelit të ardhurave nën mesataren kombëtare (44.2 mijë lekë /muaj)[17] që nuk arrijnë dot për pjesën më të madhe të familjeve të përballojnë kostot private. Në këtë rast përgjegjësia e bashkisë është edhe më e madhe, në aspektin sasior dhe cilësor.

Të regjistruarit e arsimit të mesëm profesional për vitin 2020 – 2021 përbëjnë 17,6% të numrit të përgjithshëm të të regjistruarve në arsimin e mesëm në nivel vendi. Ndërsa në vitin 2017 – 2018 përbënin 17,2%. Vlora është nga qendrat ku pjesëmarrja në arsimin e mesëm professional është rritur në vitin shkollor 2020-2021, krahasuar me vitin 2017- 2018 me 1.3 pikë përqindje.

Nëse llogaritim shpenzimet e buxhetit të bashkisë për nxënës (parashkollor, arsim bazë, arsim i mesëm dhe profesional) rezulton një vlerë shpenzimi mesatare prej 32.2 mijë lekë për nxënës. Raporti nxënës për mësues është në nivel qarku është 9.8 nxënës për mësues, ndërsa për Bashkinë Vlorë është 11.2 nxënës për mësues, ku të gjitha bashkitë e tjera vërehen për nivele më të ulta, ku Skrapari ka raportin 5.5 nxënës për mësues. Këto raporte me diferenca të mëdha shpjegohen me faktin e migrimit dhe lëvizjes së popullsisë në zonat jo urbane drejt qendrave më të mëdha.

Çfarë sugjerohet në momentet kur ka nevojë për shtytje ekspertët e ALTAX sugjerojnë:

Një ndërthurje edhe me bizneset vendore për edukimin/profilimin digjital do të ishte një përdorim me vlerë i burimeve në dispozicion bazuar mbi programe të bashkërenduara dhe që kanë në themel të tyre interest mes palëve. Bizneset janë pjesa që përkrahet nga bashkia nëpërmjet politikave nxitëse dhe stimuluese, ndërsa studentët janë pjesa që vlen për të parandaluar migrimin, por edhe për të garantuar që vlera e shtuar për të ardhmen të jetë më e garantuar. Për të përmbushur misionin e tyre për arsimin, qeveria vendore duhet të integrojë aftësitë dixhitale gjatë gjithë rrugëtimit të të mësuarit.

[1] https://polifakt.al/wp-content/uploads/2022/02/Vendim-nr.-68-dt-17.9.2021.pdf

[2] dokumenti themelor strategjik që kombinon agjendën e integrimit në BE me zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik e shoqëror të vendit, përfshirë edhe ndërlidhjen me Objektivat e  Zhvillimit të  Qëndrueshëm

[3] http://www.instat.gov.al/media/9662/atfp-t4-2021_press-release_final_fare.pdf

[4] http://www.instat.gov.al/media/6942/njoftim-per-media-lfs-vjetore-2019_shqip.pdf

[5] http://www.instat.gov.al/media/9432/vjetari-statistikor-2021_final-29122021.pdf, faqe 70

[6] https://arsimi.gov.al/wp-content/uploads/2021/05/Draft-Strategjia-per-Arsimin-2021-2026.pdf

[7] ligji për AFP-në, nr. 15/2017

[8] Me Ligjin  23/2018

[9] me Ligjin 48/2018

[10] https://www1.undp.org/content/dam/albania/NewPublications/Review_VET_Albanian.pdf

[11] Drejtoria e Arsimit, Bashkia Vlorë ka si program kryesor pune veprimtarinë ekonomike, financiare dhe atë të shërbimit në mirëmbajtjen e kopshteve,  cerdheve dhe shkollave 9-vjecare, të mesme të përgjithshme dhe profesionale që janë brenda juridiksionit të Bashkisë.

[12] https://www.crca.al/sites/default/files/publications/RAPORTI%20TE%20RINJTE%20NE%20SHQIPERI%202019-2020_0.pdf

[13] https://www.eurospeak.al/news/dritare-per-te-rinjte/20970-perspektiva-e-punesimit-te-te-rinjve-ne-shqiperi-realitet-dhe-sfida/

[14] http://www.instat.gov.al/media/8293/njoftim-per-media-tregu-i-punes-2020.pdf

[15] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2020/10/Publikim_AL_Strategjia-Kombëtare-për-Punësim-dhe-Aftësi-2019-2022.pdf

[16] https://skillsforjobs.al/sq/publications/nis-faza-e-re-e-projektit-aftesi-per-pune/

[17] http://www.instat.gov.al/media/8498/pagat_press_release-t1_-2021-altcom.pdf