Reforma e tatimit mbi pronën në Shqipëri: Çfarë është e gabuar dhe si të vazhdojë?

Reforma gjithëpërfshirëse e tatimit mbi pronën në Shqipëri është pranuar në përgjithësi të jetë një proces teknikisht kompleks dhe me të dhëna intensive, ku në mënyrë tipike përfshin ndërveprimin dhe koordinimin midis shumë agjencive në nivel qendror dhe lokal.

Tatimi egzistues mbi pronën është mjaft i thjeshtë, por rendimenti i tij është i papërfillshëm.

Ai përbëhet nga tri tatime me bazë: tatimin mbi tokën bujqësore që zbatohet për të gjithë tokën bujqësore të regjistruar në zyrën e Regjistrimit Pasurive të Paluajtshme (ZRPP) dhe tatimi mbi ndërtesat, i aplikuar në të gjitha ndërtesat e banimit (si dhe të biznesit), si dhe për herë të parë në vitin 2016 u zbatua  tatimi mbi truallin e ndërtimit.

TË ardhurat nga tatimi mbi pronën janë përcaktuar vetëm për qeverisjen vendore (bashkitë), të cilat janë gjithashtu përgjegjëse për faturimin dhe mbledhjen e tij.

Pjesa e tatimit mbi pronën është shumë e ulët në buxhet dhe arrin në një nivel prej 0.13 për qind të PBB-së. Pesha e ulët e tatimit ekzistues është shkaktuar nga një mori faktorësh. Përveç një baze mjaft të ngushtë tatimi edhe norma e tatimit është shumë e ulët. Ky fakt është shumë i qartë duke u mjaftuar me prezantimin e dy rasteve, të paraqitura më poshtë.

Rasti A

Një apartament tipik prej 65 m² në qytetin e Vlorës. Vlerësimet e vlerës së tregut të banesës janë 58,500 lekë (Euro 418) për m² për një vlerë totale tregu prej 3.8 milionë lekë (Euro 27.170). Zyrtarët e bashkisë konfirmojnë se ky vlerësim çmimi është i arsyeshëm. Sipas ligjit aktual, tatimi mbi këtë apartament është ose 650 LEK (Euro 6.64) ose 780 LEK (Euro 5.57) në vit, në varësi të vitit në të cilin është ndërtuar njësia. Kështu, norma efektive tatimore është rreth 0.02 për qind e vlerës së tregut. Një tjetër mënyrë për të vlerësuar madhësinë e tatimit është që të krahasojmë atë me shpenzime të tjera. Në këtë rast, tatimi vjetor mbi banesën është i barabartë me koston e rreth katër litra karburant makine. Ai gjithashtu përfaqëson më pak se 0.3 për qind e pagës minimale vjetore.

Rasti B

Një shtëpi e vetme familjare në tiranë. Një shtëpi me 130 m² e ndërtuar në 500 m² parcele toke, me një vlerë aktuale te parashikuar të tregut prej 27.7 milionë lekësh (Euro 193.000). NË qoftë se shtëpia është ndërtuar pas vitit 1993, taksa vjetore sipas ligjit aktual do të jetë 3,900 lekë (Euro 28). Kjo barazohet me një normë efektive të tatimit prej 0.014 për qind të vlerës së tregut. Tatimi mund të krahasohet me blerjen e më pak se 2 litra karburant makine në muaj. Kjo është edhe më pak se një për qind të pagës mesatare vjetore.

Por, pasi shkalla e mbledhjes për familjet dhe shtëpitë e banimit është shumë e ulët, tatimi mbi pronat tregtare është shumë më i lartë duke u mbledhur edhe më shumë tatim krahasuar me tatimin mbi pronat për banim. Mbledhja e tatimeve nga bizneset janë më të larta dhe kjo lidhet me tri arsye. Së pari, regjistrimet e biznesit janë më të azhornuara dhe të plota, kështu që tatimpaguesit janë identifikuar më lehtë nga qeverisja lokale.

Së dyti, qeverisja lokale njofton bizneset rregullisht mbi detyrimet e tyre tatimore. Së fundmi, normat e tatimeve mbi pronat tregtare janë shumë më të larta se normat e tatimit mbi pronat e banimit. Për shembull, norma për një biznes të shitjes me pakicë në tiranë është mbi 13 herë më e lartë se sa për një apartament banimi në të njëjtën ndërtesë. Kur një pronë banimi do të paguajë, të themi, 3,900 lekë (Euro 28), një dyqan me pakicë për të njëjtën madhësi dhe në të njëjtën ndërtesë do të detyrohet të paguajë 52.000 lekë (Euro 372). Jashtë Tiranës norma e tatimit mbi pronat tregtare mund të jetë më shumë se 33 herë më e lartë se sa pronat rezidenciale.

Për më tepër, fakti se tatimi i pranishëm është me bazë sipërfaqen e ndërtimit ul mundësinë për optimizim të tij, por regjistrimi i pamjaftueshëm i pronës dhe mungesa e një administrate efikase, rezulton në një mbledhje të tatimit dhe zbatim në nivel lokal me pasoja serioze negative për arkëtimet aktuale tatimore. NË veçanti, arkëtimet e ulta për shkak të mungesës së llogaritjes për pronat e banimit duket të jetë një fenomen i përgjithshëm.

Një problem tjetër është fakti, se regjistrimi i pronës, vlerësimi, faturimi, mbledhja dhe zbatimi i masave shtrënguese nuk janë të sinkronizuara në mes tyre. Një pengesë e mundshme për administrimin efektiv është fakti se funksioni i regjistrimit të tokës është i vendosur në ministrinë e drejtësisë dhe Ministria e Financave dhe administrata tatimore qendrore nuk kanë qasje në këto të dhëna.

Disa pushtete lokale kanë krijuar bazën e tyre të të dhënave të pronave dhe kanë filluar inspektimet në terren për të shtuar të dhënat në ZRPP.

Bashkia e Tiranës për shembull, kohët e fundit ka inspektuar dhe matur të gjitha pronat tregtare që rezultojnë me një rritje prej 15 për qind në numrin e pronave të tatueshme dhe me një rritje prej 60 për qind në shumën e tatimit të faturuar.

Bashkia e Fierit është duke krijuar sistemin e tij GIS duke filluar me të dhënat e ZRPP dhe pastaj duke vizituar të gjitha pronat në qytet për të shtuar të dhënat e tyre me anë të një procesi vetëdeklarimi dhe plotësimi të pyetësorëve direkt nëpërmjet inspektimit në terren.

Bashkia e Elbasanit ka vënë një tatim fiks mbi pronën 700 LEKE, për të gjitha pronat rezidenciale dhe po e kryen mbledhjen e tatimit përmes sistemit të tyre të faturimit të ujit. Ata kanë ri-matur gjithashtu sipërfaqet e ndërtesave tregtare. Rezultati i këtyre dy përpjekje ka qenë i shpërblyer me gati dy herë shumën e tatimit mbi pronën të mbledhur më parë.

Bashki të tjera janë gjithashtu duke marrë parasysh për të përdorur faturën e ujit si një mjet për mbledhjen e tatimit mbi pronën. NË disa raste, megjithatë, shkalla e arkëtimit të faturave të ujit mund të kufizojnë dobinë e kësaj qasje.

Bazuar në vitin e dytë të përvojës së reformës administrative dhe të planeve të Ministrisë se Financave për të rritur pjesën e tatimit mbi pronën në të ardhurat buxhetore kërkohet si domosdoshmëri mbyllja sa më shpejt e reformimit të financave vendore. Ky reformim mund të marrë formën e rregullimeve në sistemin e transfertave qendrore dhe reformimin e sistemit te taksimit lokal, por të dizajnuar në atë mënyrë që të shmangë nxitjen negative për rritjen e të ardhurave të qeverisjes vendore.

Bashkëpunimi dhe bashkëveprimi në mes të institucioneve qendrore do të jetë jetike për fillimin e reformimit të tatimit mbi pronën. Është e qartë se informacioni thelbësor për krijimin dhe mirëmbajtjen e një kadastre fiskale tashmë ekziston në disa prej agjencive qeveritare si dhe subjekteve private. Për të krijuar një kadastër të saktë dhe efektive fiskale do të nevojitet që këto agjenci të ndajnë informacione, të bashkëpunojnë në vlerësimin dhe përditësimin e bazës së të dhënave dhe ndoshta përfundimisht edhe të konsolidojnë disa funksione me njëra-tjetrën.