Pse Pensioni i 13-të duhet të bëhet realitet për të moshuarit në Shqipëri?

Në një kohë kur jeta po bëhet gjithnjë e më e shtrenjtë dhe kërkesat për shpenzime janë më të larta, sidomos gjatë festave të fundvitit apo muajve të verës, shumë prej pensionistëve e ndjejnë peshën e madhe të mungesës së të ardhurave shtesë.
Nga pagesa e ilaçeve, tek ndihma për fëmijët e nipërit, tek blerja e nevojave më bazike, gjithçka rëndon mbi një pension që shpesh mezi mjafton për të kaluar muajin.

Në shumë vende të Europës, kjo njohje e vështirësive ekonomike për pensionistët është kthyer në një e drejtë të mirëfilltë: pensioni i 13-të, një pagesë shtesë që ndihmon të moshuarit të përballojnë më me dinjitet jetën e përditshme.

Çfarë është pensioni i 13-të?

Nuk bëhet fjalë për një shpërblim për qeverinë, as për një favor që duhet të jepet vetëm në prag zgjedhjesh.
Pensioni i 13-të është një pagesë e veçantë vjetore, e barabartë (në shumicën e rasteve) me një pension mujor, që jepet në mënyrë të rregullt, zakonisht në dhjetor si një mbështetje për të përballuar më mirë shpenzimet sezonale.

Në disa vende si Austria, Spanja, Italia dhe Portugalia, madje jepet edhe pensioni i 14-të.

Kjo pagesë nuk varet nga vullneti i përkohshëm i qeverisë, por është pjesë e ligjit, e garantuar nga sistemi i sigurimeve shoqërore dhe planifikimi buxhetor afatmesëm.

Pse është i nevojshëm për Shqipërinë?

Shqipëria sot përballet me një plakje të popullsisë më të shpejtë se kurrë më parë. Më shumë të moshuar, më pak të rinj që kontribuojnë në sistem, dhe një jetë që zgjat më shumë janë fakte që kërkojnë një ristrukturim të sistemit të pensioneve, jo vetëm në aspektin financiar, por edhe në përmbajtjen humane dhe sociale të tij.

Sot, shumë prej pensionistëve e presin me shpresë një ndihmë të njëhershme në dhjetor, që shpallet pa paralajmërim dhe jepet vetëm për disa kategori.
Por kjo sjell pasiguri, pasi nuk është e drejtë për të gjithë dhe nuk i lejon të planifikojnë ashtu siç e meritojnë.

Ky model pritet të ndryshojë.

Çfarë bëjnë vendet e tjera europiane?

Në mbarë Europën, e drejta për një përfitim shtesë vjetor, siç është pensioni i 13-të apo edhe i 14-të është institucionalizuar si një pjesë e pandashme e politikave sociale, që synojnë jo vetëm kompensimin ekonomik të të moshuarve, por edhe njohjen e kontributit të tyre historik në ndërtimin e shtetit dhe shoqërisë. Këto masa nuk janë më shpërblime simbolike, por standarde të mirëqenies, të mbështetura nga ligji dhe planifikimi buxhetor.

Austria, një model i solidaritetit social të qëndrueshëm

Austria, një nga vendet me sistemet më të avancuara të mbrojtjes sociale në Europë, garanton jo një, por dy pagesa shtesë vjetore për çdo pensionist: pensionin e 13-të dhe të 14-të. Këto jepen përkatësisht në muajt qershor dhe dhjetor, të integruara si pjesë e plotë e skemës së sigurimeve shoqërore. Janë të garantuara me ligj dhe nuk varen nga vendime politike të përkohshme. Kjo qasje siguron stabilitet ekonomik, lehtëson shpenzimet sezonale dhe është dëshmi e qasjes dinjitoze ndaj pleqërisë.

Spanja dhe Italia, tradita sociale e pagesës automatike

Në Spanjë dhe Itali, pensioni i 13-të jepet në mënyrë automatike dhe është i barabartë me një pension mujor. Në Itali, kjo pagesë shpërndahet zakonisht në dhjetor dhe lidhet drejtpërdrejt me përballimin e rritjes sezonale të çmimeve, veçanërisht gjatë festave të fundvitit. Në Spanjë, kjo pagesë është e integruar në sistemin e sigurimeve sociale dhe zbatohet në mënyrë të rregullt dhe gjithëpërfshirëse.

Portugalia, ndihmë e drejtuar për të moshuarit me të ardhura të ulëta

Në Portugali, pensioni i 13-të jepet në dhjetor dhe është veçanërisht i vlefshëm për pensionistët me të ardhura të ulëta. Ky përfitim përforcohet nga politikat shtesë që synojnë uljen e varfërisë tek të moshuarit dhe përmirësimin e standardeve të jetesës në një vend ku pabarazitë kanë qenë historikisht të theksuara. Portugalia, si një shtet me të kaluar ekonomike të vështirë, e ka parë këtë pagesë jo si luks, por si një instrument drejtësie sociale.

Greqia, qëndrueshmëri edhe pas krizës

Greqia, pavarësisht goditjes së fortë nga kriza ekonomike dhe masat shtrënguese të dekadës së fundit, ruajti një formë të pagesës shtesë për pensionistët në nevojë. Edhe pse skema është më selektive, ruajtja e kësaj mbështetjeje tregon një angazhim të qartë për të mos e braktisur brezin e tretë në momentet më të vështira ekonomike.

Po Ballkani Perëndimor? Tendenca në rritje drejt institucionalizimit

Edhe në rajonin e Ballkanit Perëndimor po vërehen përpjekje të ndryshme për të njohur të drejtën për përfitime shtesë për pensionistët, megjithëse zbatimi është shpesh i fragmentuar dhe i varur nga vendime politike afatshkurtra.

Serbia ka ofruar herë pas here pagesa të njëhershme për pensionistët, veçanërisht për të përballuar inflacionin apo për të stimuluar konsumin. Megjithatë, këto nuk janë të institucionalizuara si pension i 13-të. Gjatë viteve të fundit, ka pasur diskutime për ta bërë këtë politikë të rregullt, por mungon ende baza ligjore e qëndrueshme.

Mali i Zi ka ofruar mbështetje të përkohshme për pensionistët, sidomos në kohë krize, por nuk e ka futur në ligj një pagesë shtesë të detyrueshme. Sidoqoftë, në diskursin publik është rritur kërkesa për të forcuar sistemin social për të moshuarit.

Në Maqedoninë e Veriut, ndihmat financiare për pensionistët shpallen kryesisht për festa dhe janë të kufizuara për grupe të caktuara. Megjithatë, edhe këtu, sindikatat e pensionistëve dhe organizatat e shoqërisë civile kanë nisur të kërkojnë një trajtim më të barabartë dhe të qëndrueshëm.

Me një sistem shumë të fragmentuar për shkak të strukturës federale, Bosnja nuk ka një skemë të përbashkët të pensionit të 13-të. Në disa kantone janë dhënë ndihma të veçanta, por mungon një politikë kombëtare gjithëpërfshirëse.

Në Kosovë, ndihmat për pensionistët janë të kufizuara dhe të varura nga buxheti vjetor. Nuk ekziston një pagesë shtesë e garantuar, por kohët e fundit është shtuar presioni nga grupet e interesit për të vendosur një politikë të ngjashme me atë të vendeve të BE-së.

Mësimi për Shqipërinë

Në të gjitha këto vende, qoftë ato me ekonomi të konsoliduar si Austria apo Portugalia, apo vendet në zhvillim si Bosnja dhe Kosova është e qartë një prirje në rritje për të vënë dinjitetin e të moshuarve në qendër të politikave publike. Këto praktika tregojnë qartë që institucionalizimi i pensionit të 13-të nuk është një luks, por një domosdoshmëri humane dhe sociale.

Shqipëria ka nevojë jo vetëm të ndjekë shembullin e këtyre vendeve, por të ndërtojë një model të vetin, të qëndrueshëm dhe të drejtë, që trajtimin e të moshuarve ta vendosë në zemër të arkitekturës së mbrojtjes sociale. Ky nuk është vetëm një vendim buxhetor është një zgjedhje morale për një shoqëri më të barabartë dhe më të kujdesshme.

Çfarë duhet të bëjë Shqipëria?

Nuk mjafton më që pensioni i 13-të të jepet si një “dhuratë festive” apo ndihmë sporadike që varet nga vullneti i qeverisë së radhës. Kjo qasje përçmon realitetin e përditshëm të pensionistëve dhe e trajton mirëqenien e tyre si një favor, jo si një të drejtë të fituar. Shqipëria duhet të ndërmarrë një hap të qartë dhe të qëndrueshëm për të institucionalizuar pensionin e 13-të, duke e shndërruar atë në një pjesë të pandashme të arkitekturës së mbrojtjes sociale.

Në vlerësimin e analizuar nga ALTAX për realizueshmërinë e reformimit të skemës së pensioneve konkludohet se nevojitet të përmbushen 5 masa mbi të cilat duhet tëzbatohet ky angazhim.

Së pari, ligjërimi i pagesës. Pensioni i 13-të duhet të përfshihet si një përfitim i rregullt dhe i garantuar në ligjin për sigurimet shoqërore. Nuk mund të mbetet më në dorën e praktikave ad hoc. Në këtë mënyrë, çdo pensionist, pavarësisht nivelit të të ardhurave apo vendbanimit – do të dijë që ka një të drejtë të qartë dhe të mbrojtur me ligj.

Së dyti, automatizimi i zbatimit. Pagesa duhet të ekzekutohet automatikisht, çdo vit në muajin dhjetor, si pjesë e skemës kombëtare të pensioneve. Kjo shmang arbitraritetin dhe i jep qetësi pensionistëve për të planifikuar shpenzimet e tyre, sidomos gjatë periudhave festive kur nevojat shtohen.

Së treti, financim i parashikuar dhe i qëndrueshëm. Pagesa shtesë duhet të përfshihet si një zë i dedikuar në kuadrin afatmesëm të shpenzimeve buxhetore, me burime të sigurta dhe pa ndërprerje. Përfshirja në Buxhetin Afatmesëm të Shtetit garanton se kjo masë nuk është as aksidentale, as e kontestueshme politikisht, por një politikë publike e menduar dhe e planifikuar.

Së katërti, zbatimi i parimit të universalitetit. Ndarja e pensionistëve në “më të varfër” dhe “më pak të varfër” për të përcaktuar përfituesit e një të drejte bazë është një padrejtësi e pastër. Të gjithë kontribuuesit në skemën e pensioneve meritojnë të trajtohen me barazi dhe dinjitet. Ndaj, pensioni i 13-të duhet të jetë një përfitim universal, që i takon çdo pensionisti – pa përjashtime të padrejta.

Së pesti, duhet dinjitet dhe mirëqenie sociale. Ky nuk është thjesht një veprim financiar. Pensioni i 13-të është një shprehje e respektit institucional ndaj brezit që ndërtoi Shqipërinë. Ai forcon ndjenjën e përfshirjes sociale, ndihmon në luftën kundër izolimit dhe ul ndjeshëm presionin mbi familjet që kujdesen për të moshuarit. Shqipëria duhet ti trajtojë pensionistët jo si një kategori pasive që pret ndihmë, por si një shtyllë e shoqërisë që ka të drejtë të jetojë me siguri, dinjitet dhe qetësi ekonomike.