Zëvendësimi i importeve: Nga varësia tek sovraniteti ekonomik

Në një botë ku krizat gjeopolitike, luhatjet e çmimeve dhe pasiguritë zinxhirore po tronditin stabilitetin ekonomik global, Shqipëria nuk mund të mbetet peng i varësisë nga importet. Zëvendësimi i importeve me prodhim vendas nuk është më një zgjedhje ideologjike apo nostalgjike – është një domosdoshmëri strategjike për sovranitetin ekonomik, sigurinë ushqimore dhe qëndrueshmërinë e rritjes. Kjo qasje duhet të trajtohet si një ofertë serioze politike, ekonomike dhe institucionale, që synon punësim cilësor, zhvillim të balancuar dhe mbrojtje nga goditjet e jashtme.

I. Ku jemi më të varur? – Sektorët me ekspozim të lartë ndaj importeve

Analiza sektoriale tregon qartë se varësia ndaj importeve është e lartë dhe, në disa raste, alarmante. Sektori agroushqimor – ndonëse me potencial të jashtëzakonshëm vendas – importon mbi 50% të konsumit të produkteve bazë si gruri, mielli, mishi, qumështi, vajrat dhe sheqeri. Ironikisht, importojmë edhe fruta jashtë sezonit në një vend me klimë të favorshme.

Industria e ndërtimit është tjetër fushë me varësi të theksuar – që nga hekuri dhe alumini, deri te makineritë dhe skelat. Ndërkohë, produktet e konsumit ditor, si detergjentët, plastika, veshjet apo këpucët, vijnë kryesisht nga jashtë, duke dëmtuar konkurrencën e brendshme.

Pika më e ndjeshme është teknologjia dhe farmaceutikët – këto kategori janë pothuajse tërësisht të importuara. Çdo laptop, telefon apo ilaç që përdorim, përfaqëson një euro që largohet nga ekonomia vendase.

II. Pse jemi të varur? – Një kombinim kompleks faktorësh

Mungesa e një industrie përpunuese të zhvilluar është ndër shkaqet kryesore të varësisë. Shqipëria prodhon lëndë të para, por nuk i përpunon. Për shembull, bujqësia ofron fruta dhe qumësht, por mungon kapaciteti për t’i transformuar në lëngje, djathë apo produkte të konservuara.

Për më tepër, kostoja e prodhimit në vend – për shkak të energjisë së shtrenjtë dhe logjistikës së dobët – e bën më të lirë dhe më të lehtë importin sesa prodhimin. Kapaciteti teknik është gjithashtu i kufizuar: teknologjitë janë të vjetruara, mungojnë investimet në R&D, dhe fuqia punëtore ka nevojë për trajnime të reja.

Nga ana tjetër, mungesa e një politike industriale afatgjatë, paqëndrueshmëria fiskale dhe incentivat e mjegullta nuk i motivojnë investitorët të ndërmarrin rreziqe në sektorin prodhues. Për të mos përmendur zinxhirët e fragmentuar të vlerës, ku bujqësia dhe industria funksionojnë në paralelizma pa ndërveprim efikas.

III. Çfarë na kushton kjo varësi?

Pasojat janë të shumta dhe të ndërthurura. Në planin ekonomik, kemi një deficit tregtar kronik dhe jemi të pambrojtur ndaj luhatjeve të çmimeve ndërkombëtare. Nga ana fiskale, edhe pse importet sjellin të ardhura nga TVSH dhe doganat, ato nuk kontribuojnë në zhvillim të qëndrueshëm. Socialisht, mungesa e prodhimit të brendshëm nënkupton mungesë stabiliteti në punësim – veçanërisht në sektorët industrialë dhe bujqësorë.

Në rast krize, si pandemia apo lufta në Ukrainë, ky model ekonomik bëhet cënueshëm i brishtë. Furnizimi ndërpritet, çmimet rriten, dhe mungesa e alternativave vendase na vendos në pozitë të pafavorshme.

IV. Ku mund të veprojmë? – Struktura sektoriale dhe mundësitë për zëvendësim

Ka sektorë ku mund të ndërhyhet menjëherë me efekte të prekshme:

• Bujqësia: Me 80% të inputeve të importuara, por vetëm 20% vlerë të shtuar vendase, potenciali për përpunim ushqimor është shumë i lartë.
• Industria ushqimore: Varësia nga gruri, vajrat dhe konservantët mund të reduktohet ndjeshëm me investime në prodhim bazë.
• Tekstili: Nëse shtojmë kapacitetet për spining dhe ngjyrosje, dhe ndërtojmë marka vendase, varësia mund të ulet me përfitime të mëdha në punësim.
• Ndërtimi: Edhe pse aktualisht balancohet mes importit dhe prodhimit vendas, ka mundësi për përmirësim përmes riciklimit dhe investimeve në metalurgji.

Në sektorët si farmaceutikët dhe teknologjia, potenciali i zëvendësimit është më i ulët për momentin, por jo i pamundur nëse investohet në transferim teknologjie dhe bashkëpunim ndërkombëtar.

V. A ia vlen ekonomikisht? – Multiplikatori i zëvendësimit

Nga pikëpamja ekonomike, zëvendësimi i importeve gjeneron efekte multiplikative. Çdo 1 euro që nuk shkon për import gruri, për shembull, mund të sjellë 1.5 deri 1.8 euro në prodhim total përmes aktivizimit të zinxhirit të vlerës – nga fermerët te përpunuesit, deri te shitësit dhe transportuesit.

Në industrinë ushqimore, kjo shifër varion nga 1.3–1.6 euro. Ndërsa në elektronikë apo farmaceutikë, efekti është më modest – që tregon edhe nevojën për një qasje selektive dhe graduale.

VI. Cilat janë pengesat kryesore?

Rruga nuk është e shtruar me petale. Prodhuesit vendas përballen me kapacitete të ulëta, pajisje të vjetra dhe mungesë specializimi. Infrastruktura logjistike është e dobët, dhe kostoja e transportit është një barrierë më vete. Pa një politikë industriale të mirëfilltë, investitorët hezitojnë të hedhin hapa afatgjatë.

Për më tepër, fuqia blerëse e popullsisë është e kufizuar, dhe informaliteti e shtrembëron konkurrencën. Të gjitha këto elemente kërkojnë ndërhyrje të kujdesshme, por të koordinuar.

VII. Çfarë politike na nevojitet?

a) Politika publike

• TVSH e diferencuar dhe tarifa doganore selektive për të mbrojtur prodhimin vendas brenda rregullave të WTO-së.
• Subvencione për teknologji dhe energji.
• Mbështetje për certifikim, marketing dhe standardizim.
• Qendra të transferimit të teknologjisë dhe nxitje për spin-off-e teknologjike.

b) Politika fiskale

• Uljë tatimi fitimi për sektorët prioritarë.
• Kredi të buta për zinxhirët e furnizimit.
• Skema publike-private për krijimin e parqeve industriale dhe agroparqeve.

c) Roli i arsimit dhe kërkimit

• Arsimi profesional i lidhur me nevojat reale të tregut.
• Bashkëpunim mes universiteteve dhe industrisë.
• Infrastrukturë testimi për standarde dhe cilësi.

d) Kuadri ligjor dhe objektivat e matshme

• Reformim i legjislacionit për tregtinë dhe investimet.
• Objektiva për 2025–2030: ulje me 20% të importeve bujqësore, rritje me 30% të prodhimit industrial për konsum vendas, dhe zgjerim të diversitetit të produkteve vendase në tre kategori kryesore.

VIII. Zhvillimi i infrastrukturës prodhuese

Nevojitet ndërtimi i zonave të specializuara për agrobiznes, industri të lehtë dhe të rëndë, si dhe për farmaceutikë dhe bioteknologji. Kjo duhet të shoqërohet me dixhitalizimin e zinxhirëve të vlerës dhe rritjen e bashkëpunimit ndërmjet prodhuesve, përpunuesve dhe tregtarëve.

IX. Efektet në bilancin tregtar dhe qëndrueshmërinë ekonomike

Zëvendësimi i importeve sjell reduktim të deficitit tregtar, rritje të rezervave valutore, dhe një ekonomi më të fortë, më të qëndrueshme dhe më konkurruese. Rreziku i vetëm është proteksionizmi i tepruar dhe rritja e çmimeve – prandaj theksohet se ky proces duhet të jetë konkurrues, jo proteksionist.

Nga analizë në veprim

Zëvendësimi i importit me prodhim vendas është një investim në sovranitet ekonomik. Kërkon qasje selektive, koordinim ndërinstitucional dhe përfshirje të sektorit privat. Nëse zbatohet me inteligjencë politike dhe vendosmëri ekonomike, kjo strategji mund të bëhet një nga shtyllat kryesore të zhvillimit të Shqipërisë në dekadën e ardhshme.

Në mbyllje mendojme se jane te domosdoshme:

1. Hartimi i një Strategjie Kombëtare për Zëvendësimin e Importeve, në përputhje me politikat e BE për industrializim të zgjuar.
2. Krijimi i një Agjencie Kombëtare për Zhvillimin Industrial.
3. Rrjetëzimi i prodhuesve vendas për ndërtimin e zinxhirëve horizontalë të furnizimit.
4. Një fushatë publike për promovimin e produkteve vendase – jo si detyrim, por si akt vetëdijeje dhe patriotizmi ekonomik.