Tregtimi i votës dhe leverdia ekonomike

Supozojmë se shumica e thjeshte nuk arrin te zgjedhe sasinë efektive te një te mire publike.

Nëse anëtarët e një komuniteti duan te përfitojnë prej te mirës publike, a nuk do te bënin përpjekjet për te reduktuar numrin e zyrtareve te paafte?

– Natyrisht qe po.

Marrim ne konsiderate votuesin e kategorisë se mesit. Vota e tij është ajo qe vendos se sa te mira publike do te furnizohen për votuesit e një komuniteti te caktuar.  Supozojmë se vota e tij ndryshon. Atëherë, një votues tjetër do te jete ne vend te tij dhe shuma e te mirave publike te zgjedhura nga komuniteti mund te jete pak me e madhe apo pak me e vogël. Me interesant mbetet këndvështrimi i shume njerëzve qe duan te kenë fitime nga ky ndryshim. Nisur nga rrethanat, ata qe duan te fitojnë duhet te kenë një nxitje për te blere votën e votuesve te kategorisë se mesit.

Ne gjithë këto vite te demokracisë janë miratuar ligje kundër blerjeve dhe shitjeve te votave. Ne zgjedhjet e përgjithshme, ligje te tilla mund te duken te panevojshme për shkak te sekretit te votës. Po pse atëherë, një grup personash apo një person do te blejë premtimin për te votuar, kur grupi i personave apo personi nuk mund ta verifikojnë dot qe premtimi është mbajtur?

Ne demokracitë e konsoliduar, individët nuk kane nxitje për te blere vota nga votuesit e zakonshëm. Ata nxitjen me te madhe e kane te blejnë votat e përfaqësuesve te tyre. Votuesit marrin pak vendime për ligjet ne mënyre te drejtpërdrejte. Ata e ndajnë veten ne zona zgjedhore dhe delegojnë vendimmarrjen tek përfaqësuesit e zgjedhur qe janë deputetet e legjislaturës. Ne parlament deputetet nuk kane sekrete votimi, pasi ata e dine se votuesit e tyre duan te dine se si voton i zgjedhuri i tyre. Si rezultat, blerja dhe shitja e votës janë potencialisht te shpërblyera. Nëse nuk do te kishte ligje kundër shit-blerjes se votës se drejtpërdrejte, do te shikonim vetëm deputete qe pasurohen. Për shkak te kësaj, shit-blerja e drejtpërdrejte e votave nga deputetet është e jashtëligjshme, e ndjekur nga ligji dhe masat shtrënguese te tij.

Megjithatë, një ligjvënës mund te ndikoje procesin ne dy mënyra: (1) duke votuar ne favor te një fature fiskale dhe (2) duke tregtuar votat e tij ne këmbim te një votimi favorizues për votat e ligjvënësve te tjerë qe votojnë ne favor te një fature tjetër fiskale.

Mënyra e pare është shume direket, ndërsa e dyta është shume indirekte. Ne mënyrën e dyte, këmbimi i votave me njeri – tjetrin ne favor te interesave te ndërsjellat ne zhargonin ekonomik konsiderohet si shkëmbim favoresh politike.

Sistemi i patronazhit dhe solidaritetit

Ne periudhat përpara ndryshimeve demokratike, ne ish – vendet socialiste, njerëzit zbatonin një sistem solidariteti apo patronazhi me njeri-tjetrin. Një sistem i tille kishte te bënte me faktin, se kur një person donte te ruante pozitën apo nivelin e tij duhet te gjente një solidar te tij. Nisur nga qëllimi për te fituar favore nga solidari, ai duhet t’ia kthente “nderin” e bere duke i kryer shërbime. Dhe kështu ne vazhdimësi vazhdonte te ecte ky sistem, qe nga sa duket ngjan me tepër me një sistem shkëmbimesh. Gjithsesi, marrëdhëniet ne ketë sistem janë me te qëndrueshme dhe bazat e tyre janë pothuajse te ndryshme nga shkëmbimet e tregut. Kjo mënyre te funksionuar ne jetën politiko-ekonomike ne këto vende pruri dhe metamorfizmin e shoqërisë duke mbartur brenda vetes dhe ne krijimin e rangjeve te ndryshëm te njerëzve.

Për njerëzit, te cilët ishin te familjarizuar me ketë sistem, zhvendosja e jetës politike, shoqërore dhe ekonomike ne zgjedhje demokratike mori një kuptim tjetër, atë te zbatimit te traditave te tyre ne një ambient te ri. Nëse disa nga ta u bene kandidate te partive politike te sapokrijuara duke punuar ne zyra partiake, pjesa tjetër, qe deri pak kohe me pare kishin qene pjesa tjetër e pandashme e sistemit te patronazhit ne fillim menduan se ishte detyra e tyre te votonin për shokët e tyre. Dhe te porsazgjedhurit, fillimisht menduan se ishte detyra e tyre qe te shpërblenin shokët qe i votuan. Kjo vinte si rrjedhoje e inercisë se veprimeve te solidaritetit, ne sistemin socialist nga vinin te dy palët. Kjo shpjegon dhe pse ne zgjedhjet e ardhshme politikanet e rinj duke shfrytëzuar kontributet e përkrahësve te tyre apo fonde qe mund te mos kenë burime te pastra mund te paguajnë para apo mund tu japin dhurata votuesve edhe pse mund te mos jene ne gjendje te verifikojnë nëse votuesit kane votuar apo jo ne favor te tyre. Dhe natyrisht, dhe përfituesit e parave apo dhuratave nuk është çudi qe nuk ndjejnë një detyrim te veçante qe te votojnë për ish-solidaret e tyre. Ndërkohe, gjithë te votuarit janë te bashkuar neper parti politike. Forca elektorale e partive politike nuk varet nga forca e çdo kandidati qe ajo prezanton ne fushate. Gjithashtu partitë politike nuk nxjerrin përfitime me shume se mund te nxjerrin kandidatet e saj, megjithëse kjo është relative. Arsyeja pse votuesit ndjejnë detyrim te votojnë për një partia politike është pasi votuesit ndjejnë se duhet te votojnë për ish-shokët e tyre dhe organizatën qe ata kane formuar.

Sistemi i patronazhit te dikurshëm kishte fuqinë për te bllokuar lirinë e nevojshme për një funksionim te ekonomisë se tregut. Drejtuesit e ekonomike te kohës socialiste mund te kryenin furnizime ne vazhdimësi joefektive dhe ne ketë mënyre mund te sillnin pakësimin ne mënyre paradoksale te jetës se sistemit qe ekzistonte. Ne njëfarë mënyre, sistemi kishte me shume kosto sesa përfitime.

Ne një sistem konkurrencë politike, një kandidat qe rezulton te jete joefikas ne sytë e votuesve mund te zëvendësohet shpejt duke mos u vendosur dhe një here tjetër si kandidat i partisë se tij. Ndërkohe, qe ne sistemin socialist, besnikëria politike peshonte me shume se aftësia si kriter për te përcaktuar se kush kandidat duhej votuar. Kështu qe, drejtuesit e kastat qe bllokuan ekonominë e tregut dhe qe kryenin furnizime me te mira publike me një kosto jo te leverdishme nga ana ekonomike mund te qëndronin ne postet e tyre për një kohe te gjate.

Një tradite e tille, si ajo qe trashëguan ish-vendet socialiste dhe po ashtu dhe Shqipëria mund te kërkoje disa breza për te ndryshuar. Drejtuesit e sistemit te vjetër dhe përkrahësit e ndjekësit e tyre mund te zgjidhen deputete ne parlament apo te caktohen te drejtojnë zyra te rëndësishme qeveritare për shume vite, thjesht sepse janë besnike te lider hipit partiak. Gradualisht, kandidatet konkurrentë dhe te përgatitur për konkurrimin elektoral do te jene ne gjendje te zbulojnë paaftësinë (ndoshta dhe korrupsionin) e shume prej pjesës se drejtuesve politike dhe ekonomike.  Ndryshimi i madh ndodh, kur partia nuk votohet prej përkrahësve te saj për te hyre dhe një here tjetër ne zyrat e shtetit, pasi drejtuesit e saj kane dhunuar traditën e patronazhit apo solidaritetit. Opozita merr menjëherë “lejekalimin” për te hyre ne zyrat e shtetit si dhe ne dokumentet qe kane mbetur neper zyra dhe shpejt mëson për aktivitetin e paraardhësve te tyre. Rezultati është shpesh një pasqyrim i paaftësisë dhe korrupsionit. Ndërkaq, votuesit me te dëgjuar se ata qe ata kane votuar kane qene te paafte dhe te korruptuar duke penguar zhvillimin e vete jetës se tyre do te vene ne dyshim vete filozofinë dhe ekzistencën e sistemit te solidaritetit dhe përkrahjes se pakuptimte qe te vazhdohet me tej. Kur kjo ndodh, ata mund te zhvendosin besnikërinë e tyre ndaj drejtuesve te pare te tyre apo partive politike ne drejtim te kandidatit qe u duket se ua përfaqëson me mire interesat.

Shume nga vendet me te zhvilluara ekonomikisht u kane dhëne ndihma financiare liderëve te zgjedhur ne demokracitë e reja. Ne disa raste, ndihma ka qene një shpërblim për heqjen e barrierave tregtare, për integrimin e tregut ne ekonominë botërore apo për zgjerimin e mëtejshëm te demokracisë.  Ne shume raste, gjithsesi paraja ka qene dhëne për liderët me ose pa kufizime. Shpesh, liderët janë ata qe kane qeverisur dhe ne periudhën socialiste ne pozicione te ndryshme apo janë pasardhës politike apo pasardhës interesash direket.  Kjo ndihme e dhëne për vendet me demokraci te re ne vetvete kërkojnë te zëvendësojnë apo krijojnë një sistem te ri patronazhi apo solidariteti. Liderë te tille, qe marrin ndihma mund te vonojnë zhvillimin normal te demokracisë duke u përthithur nga paaftësia e drejtuesve te saj dhe nga korrupsioni i shfrenuar.

Një politike me e zgjuar, nëse do te donim te shmangnim përhapjen e korrupsionit dhe paaftësisë drejtuese do te ishte dhënia e ndihmës direket ne shtimin dhe forcimin e zbatimit te ligjeve nga policia dhe gjykatat. Me fjale te tjera, demokracitë kryesore te kapitalizmit te sotëm kane vendosur ne këto pozicione njerëz te afte, njerëz me përvoje për këto pune dhe duhet te instalojnë ne çdo zyre shtetërore idenë e shtetit te ri, duke pranuar prej atyre qe hyjnë ne këto zyra vetëm zbatimin e ligjit dhe procedurave te tij.

I njëjti parim mund te zbatohet ne vendet demokratike, ku qeveria mbledh shumicën e taksave dhe tatimeve dhe i shpërndan këto fonde dhe për te zgjedhurit për te drejtuar pushtetin lokal. Ideja është qe te zgjerohet sistemi i patronazhit dhe ne nivelin lokal. Kjo forme është ndjekur mire ne Shqipëri, ku qeveria i ka dhëne fonde buxhetore te konsiderueshme qeverisjes lokale. Nëse qeveria do qe te ndihmoje qeverisjen lokale, ajo duhet te rrite shansin e zgjedhjeve te lira dhe te ndershme duke garantuar te drejt e qytetareve për te mbledhur sa me shume informacion për kandidatet qe u janë stërvitur për ti votuar. Shume nga paratë e dhëna pushtetit lokal janë përdorur për te furnizuar këto zona me te mira publike. Kjo mënyre furnizimi, jo vetëm reklamon me mire patronazhin, por ajo përkrah zbulon dhe shfaqjet e paaftësisë ne furnizimin me te mira publike lokale.

Kostoja e transaksioneve

Supozoni sikur jeni pjesëtar i një grupi G. Nëse ju kërkoni te blini një vote, fitimi juaj do te jete një pjese e vogël ne total me fitimin e te gjithë pjesëtareve. Juve ju duhet te paguani kosto te madhe duke qene se bëni shpenzime për 1 vote te vetme. Duke qene se blerja e 1 vote është ne fakt një e mire publike, qe do te shfrytëzohet nga shume pjesëtarë te tjerë te grupit, atëherë ju do te donit te bashkoheni me grupin dhe te mund te binit dakot për ndarje te kostos. Nëse ju bini dakot atëherë diskutimi zhvendoset për problemin e blerjes se votave dhe kjo kosto do te bjere mbi secilin pjesëtar te grupit. Nëse, pjesëtarë te grupit nuk e pranojnë ta paguajnë ketë kosto, atëherë ka gjasa qe marrëveshja te prishet. Por nëse marrëveshja arrihet, partitë pjesëmarrëse do te kishin dëshiruar ti kishin rritur kostot e transaksionit.

Shume nga përfituesit e një ndryshimi ne vote mund te jene anëtarë te një shoqate apo organizate te krijuar për arsye te tjera. P.sh. prodhuesit e duhanit, shpesh organizohen ne shoqata për te qene me te informuar dhe te organizuar ne ndihme te përfitimeve te secilit. Ata mendojnë se mund te përfitojnë, nëse shteti shpenzon me shume duke vendosur akcize te larte për importuesit dhe duke luftuar me fort kontrabandistet. Atëherë, kostot për te rritur fondet e nevojshme për te blere vota do te ishin relativisht te pakta.

Tregtimi i votës mbetet gjithsesi i kushtueshëm, megjithëse individët kane një nxitje për te gjetur mënyra për ti ulur kostot. Unë mendoj se është e rëndësishme për te kuptuar se ne tregtimin e votës ekziston një fitim potencial.

Ne fakt, nuk ka arsye te mendojmë se kostot mund te jene njësoj, pasi ato janë me te larta për një komunitet te madh sesa për një komunitet te vogël.  Kjo është e rëndësishme pasi qeveritë demokratike zakonisht paguajnë për te mira publike “elektorale” duke ngritur nivelin e përgjithshëm te tatimeve dhe taksave. Përfitimet mund te shkojnë te një numër i vogël njerëzish, ndërsa barra fiskale e rritur duhet te paguhet nga te gjithë.

Por, ndërkaq çfarë ndodh me ne kur, megjithë fushatat e shpeshta elektorale ne nuk kemi një dukuri te tille?

Mendoj se problemi ne vendin tone lidhet me mungesën e transparencës se financimeve te partive. Tregtimin e votës partitë politike shqiptare e kane pak te zhvendosur nëpërmjet formulës qe përmendem me lart. Tregtia e votës ne komunitetet e zonave zgjedhore është e lidhur, mbi baza te ngushta marrëveshjesh midis individësh. Ndërkohe, problemi i moskryerjes se zgjedhjeve te vërteta demokratike, por me mangësi te përmendura ne çdo votim shtrembëron skemën zgjedhore ne përgjithësi.

Kostot e transaksioneve ndryshojnë edhe për shkakun, se shpërndarja e përfitimeve mund te jene te dallueshëm ne varësi te shpërndarjes se kostove.

Supozojmë se kemi një komunitet prej 101 votuesish. 50 votues preferojnë një sasi te mirash publike, ndërsa 50 te tjerët preferojnë qe te kenë një sasi tjetër te mirash publike. Atëherë, mbetet votuesi i mesit, qe ofron votën e tij për grupin qe jep shumen me te madhe te parave. Ai pretendon se vota e tij vlen jo me pak se 100 leke. Për secilin prej grupeve, nëse ai bashkohet me ta u bie një përfitim i barabarte prej 400 lekësh. Diferenca e mbetur është shpërndarja e përfitimeve. Për grupin e pare shpërndarja e përfitimeve është ne te njëjtën vlere, qe do te thotë nga 8 leke. Nëse votuesi i mesit do te votoje për ta atëherë secili përfiton te njëjtën shume. Ndërsa ne grupin e dyte, gjysma e përfitimeve merret vetëm nga 1 person.

Nëse votuesi i mesit voton për ketë grup, një person do te marre 100 leke, ndërsa te tjerët nga 6.1 leke secili. Ne këto kushte, Anëtari i grupit te dyte do te ishte i gatshëm te paguaje personalisht 100 leke për votën. Anëtarët e grupit te pare nuk do te ndryshonin çmimin deri sa ky te mos ishte një vendim i gjithë grupit te tyre. Se paku, gjysma e anëtarëve do te bëheshin bashke për te ndare koston e votës se blere. Problemi i kostos behet akoma me kompleks kur kemi te bëjmë me shoqëri demokratike ku funksionojnë organizata e grupe qe bëjnë presion nga me te shumëllojshmit.

Nëse anëtarët e këtyre grupeve janë dhe taksapaguesit me te mëdhenj, apo ndryshe dhe kontribuuesit e një sasie te konsiderueshme te mirash publike, efektiviteti i skemës do te jete i ndikuar nga ta. Ne fund te fundit, pagesën për te ndryshuar një vote ata e bëjnë direkt te ligjvënësit dhe jo te votuesit ne formën e kontributeve për fushata elektorale. Ne fakt nuk ka shume për tu thëne për kostot ne përgjithësi, pasi çdo rast është specifik.

Blerja e votës dhe shkëmbimi i favoreve politike

Si dhe ne raste te tjera për ta qartësuar idenë po marr një shembull. Supozojmë se preferencat e ligjvënësve janë te pakta dhe se çdonjëri prej tyre voton ne favor te dëshirës se shumicës se zgjedhësve te tij.

Për ta thjeshtuar, po përqendrohemi te dy deputete te parlamentit, qe përfaqësojnë dy zona te ndryshme. Deputeti i pare përfaqëson dëshirën e shumicës se votuesve te tij, te cilët donin me shume fonde për te paturp police për te luftuar krimin, dhe me pak fonde për sport dhe kulture.  Ndërkohe qe, deputeti i dyte përfaqëson dëshirën e shumicës se votuesve te tij, te cilët kërkojnë te kundërtën e asaj qe kërkojnë votuesit e zonës tjetër. Këta votues e shprehin ketë dëshire për te kundërshtuar votuesit e zonës tjetër. Ata kane me shume dëshire qe te kenë me pak forca policie, ndërsa kërkojnë te kenë me shume fonde për ndërtime terrenesh sportive dhe investime për forcimin e traditës dhe zhvillimit te kulturës se zonës.

Ne këto kushte, te dy deputetet do te fillojnë te kërkojnë nga deputetet e tjerë duke hyre ne marrëveshje për tregtim te votës dhe shkëmbim favoresh. Deputeti i zonës se pare do te ishte dakot te votonte pak fonde për kulturën dhe sportin ne këmbim te votës për me për me shume fonde për rritjen e forcave te policisë.

Nëse do te ketë një numër i mjaftueshëm deputetesh qe do te kishin situata te ngjashme me deputetin, rezultati do te ishte me pak fonde për kulturën dhe me shume fonde për polici. Për shkak te marrëveshjeve e bëjnë deputetet me njeri – tjetrin, ajo i bën ata me efektive ne përfaqësimin e vullnetit te zgjedhësve te tyre. Por dhe ky shkëmbim favoresh mund te çojë ne inefiçencë.

(Pjesë nga libri SYRI EKONOMIK NË DEMOKRACI, 2005)