Menaxhimi i borxhit publik në eurozonë që na duhet edhe ne

Raportet e borxhit publik në Evropë u rritën ndjeshëm si përgjigje ndaj pandemisë dhe goditjeve energjetike dhe kanë mbetur më të larta se para pandemisë në shumicën e vendeve të Bashkimit Evropian (BE). Në vijim, trajektoret e parashikuara të borxhit publik janë përgjithësisht në një situatë stabiliteti në ekonomitë e Evropës së zhvilluar, por kanë një profil në rritje në ekonomitë e Evropës në zhvillim.

Nevojat për financim të qeverisë janë ende të larta dhe lehtësimi sasior nga bankat kryesore qendrore shton presionet e financimit. Për më tepër, nevojat për financim pritet të mbeten mbi mesataret para pandemisë për shkak të niveleve të larta të borxhit publik në shumicën e ekonomive evropiane.

Probabiliteti që borxhi të mos stabilizohet pas pesë vitesh është rritur në shumicën e vendeve të eurozonës dhe vendeve evropiane në zhvillim, kryesisht i nxitur nga deficitet primare më të larta. Në periudhën afatmesme, rreziqet kryesore janë rregullimi i pamjaftueshëm i bilancit primar për të stabilizuar borxhin dhe rritja më e ulët se sa pritej.

Perspektiva sfiduese për borxhin publik dhe financimin në shumicën e vendeve evropiane kërkon politika ekonomike vendimtare që përforcojnë qëndrueshmërinë fiskale duke ruajtur rritjen afatgjatë. Rritja e qëndrueshme pritet të bëhet një shtytës kryesor për reduktimin e borxhit në shumicën e vendeve, ndërkohë që rreziqet ndaj rritjes janë anuar në rënie.

Në zonën e euros, efektet pozitive të vazhdueshme nga programet e blerjes së aktiveve të BQE-së në diferencat sovrane dhe afatgjata i kanë lejuar qeveritë të mbajnë një strategji emetimi me maturim afatgjatë, duke lehtësuar presionet e financimit afatshkurtra. Megjithatë, ndërsa kushtet e tregut normalizohen, mbajtësit e obligacioneve sovrane do të largohen nga bankat qendrore dhe faktorët e tregut financiar vendas dhe global do të reflektohen më shumë në primin e rrezikut, duke rritur kostot e interesit për vendet më të cenueshme.

Konsolidimi afatmesëm i projektuar me kujdes është çelësi për të adresuar rreziqet e qëndrueshmërisë së borxhit në eurozonë duke mbështetur rritjen. Disa vende po heqin gradualisht mbështetjen e pacaktuar fiskale më shpejt, t’i japin përparësi shpenzimeve dhe të përmirësojnë efikasitetin e saj, ndërsa të tjerat mund të kenë nevojë për masa shtesë për rritjen e të ardhurave. Reformat për rritjen e rritjes do të jenë veçanërisht kritike në vendet me borxh të lartë. Disa vende kanë theksuar se një instrument borxhi në nivel të BE-së mund të jetë një opsion për të mbështetur rregullimin fiskal, veçanërisht në vendet e BE-së me borxh të trashëguar të lartë (Ando et al., 2023 dhe Draghi dhe Macron, 2021).

Ndërkohë, nevoja për reforma fiskale në të gjithë Evropën është edhe më urgjente pasi presionet mbi shpenzimet pritet të rriten ndjeshëm dhe reformat mund të kërkojnë kohë për të dhënë rezultate. Disa presione të shpenzimeve, si mbrojtja dhe klima, janë më të menjëhershme, ndërsa të tjera, si pensionet dhe shëndetësia, pritet të rriten me kalimin e kohës (Adilbish et al, 2024). Në këtë kontekst, për të balancuar imperativat e rritjes dhe qëndrueshmërisë së borxhit, qeveritë po synojnë stabilizimin e borxhit në një horizont kohor pak më afatgjatë (siç janë 10 vjet), por me një probabilitet më të lartë (si 75 përqind) për të siguruar tregjet se borxhet me të vërtetë do të zbuten.

Këto janë përmbledhtazi ato që përbëjnë panoramën e borxhit public në eurozonë dhe masat që ata synojnë dhe janë duke i marrë kohë pas kohe, sipas specifikave buxhetore që ka secili vend i eurozonës.

Në Shqipëri, raportet e borxhit me GDP-në në dy vitet 2022 dhe 2023, si dhe në 6-mujorin e parë 2024 janë në rënie, pasi ekonomia shfaq ecuri pozitive, duke ndikuar te rritja e Prodhimit të Brendshëm Bruto në 2023 me 1.6 miliardë euro.

Sipas raportit të Ministrisë së Financave për vitin 2023, borxhi publik ishte 13.4 miliardë euro, nga mbi 13.5 miliardë euro që ishte një vit më parë. Por, pavarësisht se borxhi është në rënie, kostot e shlyerjes së tij u rritën me afër 223 milionë euro në krahasim me vitin 2022.

Mirëpo, nëse referohemi te strategjia afatmesme e menaxhimit të borxhit publik, 2022 – 2026 një ndër objektivat kryesore është “Plotësimi i nevojave të qeverisë për financim në kohë, si edhe nevojave për të shërbyer borxhin aktual me kosto sa më të ulët duke mbajtur nivele të pranueshme të ekspozimit ndaj rrisqeve”.

Në fakt ky objektiv është arritur vetëm në plotësimin e nevojave të qeverisë në kohë, por jo me kosto të ulët, por me rritje të saj. Ky moment duhet të shërbente për një llogaridhënie për publikun, se pse është shtrenjtuar kostoja e borxhit dhe sa i shërben interest të gjerë publik.

Nga të dhënat statistikore[1] të Ministrisë së Financave, edhe për tremujorin e dytë 2024 të dhënat tregojnë se rritjen më të fortë e gjejmë te interesat për financimin e borxhit të brendshëm, në shumën 17.39 miliard lekë me një rritje 4.9 miliard lekë krahasuar me të njëjtën periudhë në 2023. Ndërkohë, interesat për borxhin e jashtëm janë me 11.87 miliard lekë me një rritje prej 3.7 miliard lekë edhe pse efekti i zhvlerësimit të euros është ndikues favorizues, pasi ky nivel do të ishte edhe më I lartë me të paktën 16% krahasuar metë njëjtën periudhë të vitit 2023.

Nga këto të dhëna, kuptojmë se kostoja e borxhit është rritur, pasi ë2shtë marrë më shumë borxh nga qeveria për të mbyllur kryesisht kostot e shtuara të investimeve infrastrukturore që nuk mbyllen në afat, por edhe investimeve në infrastrukturën e re, që tashmë nuk është më në kahun e duhur të kosto-përfitimit.

E gjithë kjo situatë e rënduar e kostos së borxhit publik duhet pikërisht të shërbejë për politika transparente dhe më të mira se deri më sot lidhur me shpenzimet e lekëve të taksave dhe tatimeve, në një mjedis bashkëshoqërues për të përmirësuar institucionet.

Nisur nga ky drejtim i parë ne mendojmë se nuk po ecet në këtë kah të duhur, por në atë që qeveria ka zbatuar qysh prej mandatit të dytë qeverisës: infrastrukturë me shumicë dhe shpenzime të ulta për përmirësimin e institucioneve (jo thjesht digjitalizim) si kapacitete dhe investimin në drejtim të shëndetit dhe rritjes së kushteve për lindshmëri më të lartë duke frenuar së pari me objektiva të qarta dhe të zbatueshme largimin e të rinjve.

Gjithsesi, këto objektiva nuk janë të thjeshta, pasi largimi i të rinjve lidhet sa me ekonominë aktuale dhe ofertat që ajo u ofron të rinjve, por po ashtu edhe me arsimin dhe gjithë çfarë lidhet me aftësimin e fuqisë së re punëtore me teknologjinë dhe me krijimin e perspektivës.

Pikërisht, për këto buxheti i shtetit shpenzohet jo më shumë se sa 3% e PBB-së dhe për infrastrukturën nga gjithë burimet e brendshme dhe të jashtme shpenzimet arrijnë deri në 9.7% të PBB-së, pra tre herë më shumë. Dhe ndërkohë, infrastruktura nuk po kthen mbrapsht përfitueshmërinë ekonomike, pasi një pjesë shpenzohet për mbikostot administrative dhe një pjesë nga sjelljet korruptive.

Ndërkohë, pjesa më e shëndoshë e analistëve të ekonomisë dhe financave publike, si dhe kritikëve që monitorojnë hartimin dhe zbatimin e buxhetit qendror dhe vendor, në sinkron me përvojat e mira rajonale dhe ato që rekomandohen si përmbledhje përvojash të mira nga institucionet ndërkombëtare e kanë këshilluar qeverinë se shpenzimet mund të zhvendosen drejt fushave që hedhin themelet e rritjes së ardhshme, duke përfshirë shpenzimet për arsimin dhe shëndetin, si dhe investimet e zgjuara për klimën për të forcuar qëndrueshmërinë ekonomike.

Bazat e të ardhurave të qeverisë mund të zgjerohen duke hequr përjashtimet e veçanta dhe duke forcuar administratën tatimore thonë këto zëra me përmbajtje të ngjashme. Në fakt Ministria e Financave është ende pa një strategji për të ardhurat, pasi në heshtje pranohet pamundësia e luftimit të evazionit fiskal që është një nga objektivat kryesore të draft strategjisë afatmesme të të ardhurave

Ndërkohë, klima e biznesit dhe institucionet duhet të forcohen për të mbështetur një rritje të gjallë të sektorit privat që mund të sjellë përfitime të produktivitetit dhe të zgjerojë bazën e të ardhurave.

Por edhe në këtë drejtim ende ka shumë rezerva nga shoqatat e biznesit nëse po ecet në kohë dhe në drejtimin e kërkuar pas lënies së shumë marrëveshjeve të pazbatuara në kuadër të bashkëpunimit biznes-qeveri. Edhe pse mund të krijohen struktura të reja mbi ato që kanë egzistuar (shtëpia e biznesit), problem nuk zgjidhet me struktura, por me një mendësi të re, të ndryshme kryekëput nga kjo që jetojmë dhe me parimin e gjithpërfshirjes.

Një drejtim tjetër, që lidhet direkt me borxhin  public është transparenca më e madhe e borxhit dhe menaxhimi më i mirë i borxhit duke pasqyruar me analiza të plota nëse do të zbuten disa nga kostot që lidhen me rritjen e borxhit dhe disa nga presionet politiko-ekonomike për rritjen e borxhit.

Nga ajo që ne kuptojmë është e domosdoshme që menaxhimi dhe transparenca më e mirë e borxhit mund të ndihmojë në uljen e kostove të huamarrjes, rritjen e qëndrueshmërisë së borxhit dhe zbutjen e rreziqeve fiskale.

Nëse përmirësimi i menaxhimit dhe transparencës së borxhit kuptohet vetëm me veprimet e ndërmarra si deri më sot natyrisht, që kjo do të ndihmonte përkohësisht në mbajtjen e stabilitetit makroekonomik, por publikut i nevojitet të dijë ai afatgjatë dhe masat që ka detyrë qeveria të zbatojë dhe raportojë.

Në përmbyllje, nisur nga procesi që ka filluar për të marrë borxh të ri në eurozonë, ne mendojmë se borxhi me kosto të ulët mund të jetë vetëm ilaçi që duhet për të ndrequr disa nga boshllëqet e krijuara nga problematikat e përmendura më lart.

Nëse vijohet me akumulimin e tepërt të borxhit (vlera absolute e tij), natyrisht që ka efekte anësore negative. Të dhënat historike sugjerojnë se kostoja e borxhit mund të rritet ndjeshëm gjatë periudhave të stresit financiar që është në horizont për pothuajse gjithë vendet e zhvilluara. Edhe pse deklarohet se raporti i borxhit ndaj PBB-së është ulur në këto dy vite të fundit, gjithsesi një nivel i lartë i stokut të borxhit, do të duhet kohë për ta reduktuar dhe kjo është një barrë që bie ndesh me politikat fiskale që kërkohet të jenë më të forta dhe më formalizuese.

Pra, borxhi i lartë kërkon më shumë lekë për tu paguar në formën e interesave dhe pricipalit. Po ashtu kërkohen më shumë lekë edhe për investimet e pambyllura në afate dhe ato të reja që nuk po përkthehen me rritje të shëndetit të ekonomisë gjithpërfshirëse dhe arritjes së mirëqenies në çdo derë shqiptari. Nga ana tjetër, stoku i lartë i borxhit e bën më të brishtë integritetin e shtetit dhe kjo mund të përkthehet në kushtet e transparencës së mangët në më shumë koncesione dhe favore për të mbyllur problemet që krijon kjo formë presioni ndaj qeverisë.

[1] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2024/07/Buletini-Statistikor-i-Borxhit-T2-2024.pdf