Fondet Sovrane: A mundet t’i shërbejnë mirëqenies në Shqipëri?

Fondet Sovrane të Mirëqenies (FSM) janë fonde investimi/kursimi afatgjata të orientuar në tregje financiare dhe investime infrastrukturore etj. Dallueshmëria e tyre nga Fondet e tjera (p.sh. pensione, zhvillimi, etj) është përkufizimi më i mirë i objektivit të tyre dhe diversitetit në fusha investimi. FSM ndryshojnë nga fondet e tjera të investimit[1] nga pronësia, asetet specifike të ekonomisë publike, niveli i varësisë nga qeveria dhe aspektet operacionale. FSM janë mekanizma investimi në nivel kombëtar apo vendor. Qeveria/Banka e Shqipërisë mund të jenë janë zotëruesi i tyre duke i kryer investimet ose nëpërmjet shërbimeve të kërkuara nga operatorë jashtë burimeve të brendshme, ose duke i zhvilluar operacionet me burime të brendshme. FSM marrin vendime bazuar mbi kritere ekonomike dhe financiare.

FSM kanë një historik afër 60 vjeçar, por vetëm në 10 vjetëshin e fundit kanë patur një zhvillim të vrullshëm në ridimensionimin dhe shtrirjen më të madhe të aktiviteteve duke qenë se kanë tërhequr vëmendjen e politikëbërësve[2].

Pavarësisht skenarëve ekonomikë që harton dhe zbaton secili vend, efektiviteti dhe nxjerrja e përfitimeve politike dhe ekonomike nga krijimi i FSM është duke u vlerësuar fort në mbarë botën. Ky fakt provohet me krijimin e shumë fondeve të reja, madje dhe së fundmi, si: Luxembourg (Fonds souverain intergénérational du Luxembourg), UK (Planifikon të krijojë Citizen’s Wealth Fund), Hong Kong (Hong Kong Future Fund), Saudi Arabia (Saudi Arabian Industrial Investment Company), and Ghana (Ghana Infrastructure Investment Fund).

Zotërimi i tregut të FSM është në duart e 10 fondeve sovrane me 73% të gjithë aseteve në dispozicion me një vlerë që arrin te 7.4 triliard Euro[3], deri në fund të vitit 2018.

Lidershipin e mban Norvegjia me 930 miliard Euro. Ndërkaq, shumica e Fondeve të tjera (52% e totalit) kanë në zotërim/përdorim vlera asetesh më pak se 20 Miliard Euro me shtrirje gjeografike në mbarë botën.

Bazuar në natyrën dhe objektivat e FSM, ato zakonisht ndahen nga 3-5 tipe, por përmbledhtazi janë kryesisht tre tipe fonde investimesh: (a) fondet publike për pensionet, (b) fonde publike investimi, (c) sipërmarrje sovrane për mirëqenie.

P.sh. Kazakistani ka dy FSM që luajnë një rol madhor në ekonominë vendase: (a) Fondi Kombëtar për Ardhmërinë e Kazakistanit, që shërben si fond stabilizimi fiskal dhe kursimesh, (b) FSM, që zotërohet nga ndërmarrje qeveritare dhe vepron si një fond zhvillimi i fokusuar në objektivat madhorë ekonomikë duke justifikuar shfrytëzimin e burimeve natyrore minerare, të cilat ky vend i ka ndër burimet kryesore të të ardhurave buxhetore.

Qeverisja e FSM-ve realizohet jo direkt, por nëpërmjet koordinimit me Ministrinë e Financave/Bankën Qendrore, ose krijohen si institucione të pavarura. Nga përvoja botërore rreth gjysma e tyre operojnë si struktura të pavarura nga asnjë institucion duke u kontrolluar me një bord të udhëhequr nga Kryeministri apo përbërje miks bashkë me Guvernatorin. Ndërsa gjysma tjetër e tyre operon si njësi të varura nga Ministria e Financave/Banka Qendrore. FSM janë një pikë takimi midis politikës së nivelit të lartë me financat e po këtij niveli. Shumë qeveri, në praktikë i kanë deleguar përgjegjësinë për menaxhimin e portofoleve të tilla komplekse tek autoritete përgjegjëse, që i raportojnë qeverisë, ose parlamentit. Çdo autoritet i deleguar për një detyrë kaq të rëndësishme dhe të komplikuar kërkon struktura më të gjera të mbikëqyrjes dhe raportimit sesa bordi i FSM.

Menaxhimi i FSM-ve realizohet sipas interesave dhe objektivave të qeverisjes apo ligjbërësve të vendit. Përfituesi final i FSM-së nuk është një individ specifik, pasi ato zgjasin më shumë se mandatet e qeverisjes. Përfituesi final është taksapaguesi në përgjithësi dhe veçanërisht nëse flitet për FSM nga burime specifike përfituesit e parë janë ata që operojnë me ato asete publike, por pa u ndalur deri në këto nivele përfituesish.

Burimet financiare që formojnë bazën e FSM janë (a) të ardhura nga eksporti i burimeve natyrore (Naftë, gaz, energji, ujë, minerale, etj.), (b) transferta nga buxheti, si rrjedhojë e performancës së mirë të buxhetit (suficitet buxhetore), (c) asete të zotëruara apo të kontrolluara nga qeveria, (d) përfitime nga rezervat valutore dhe metalore jashtë vendit (Banka Qendrore) apo (e) hua nga tregu financiar. Mekanizmat e invetimit nëpërmjet FSM-ve bazohen mbi strategji që kanë objektiv kryesisht vlerën e kthimit të investimit dhe në rritjen/optimalizimin e vlerës së aseteve në zotërim, por pa u kufizuar. Nisur nga specifikat e FSM, ato kanë një nivel tolerimi më të madh se fondet e tjera duke përdorur instrumenta, si: asetet likuide (bono etj.), por edhe asetet fizike (burimet natyrore etj.).

Qëllimet për të cilat krijohen FSM-të janë të orientuara për arritjen e (a) stabilitetit fiskal, (b) kursimeve për investime përfituese, rehabilituese në kompensim të shfrytëzimit burimet natyrore, (c) kursimeve për krijim dhe mbajtje politikash sociale afatgjata (pensionet, pronarët etj.).

Çdo FSM ka qëllimin dhe objektivat e veta që nuk përsëriten apo përkojnë me fond tjetër. Synimi kryesor mbetet që të përfitojë në tërësi vendi ku ato krijohen. Disa objektiva të mundshme të FSM do të ishin:

• Financimi i projekteve sociale apo ekonomike me qëllim rritjen ekonomike apo punësimin;
• Marrja e përkrahjes popullore dhe rritja e nivelit të votuesve;
• Garantimi i rritjes së mundësive për kapitale afatgjata për tregun e brendshëm;
• Mbrojtja e ekonomisë nga luhatjet e tregut ndërkombëtar duke ndikuar te të ardhurat dhe eksportet;
• Garantimi i stabilitetit përballë goditjeve të konjukturave të çmimeve të tregut ndërkombëtar për naftën, gazin dhe mineralet e tjera;
• Diversifikimi i portofolit të ekonomisë duke krijuar kursime për investime për brezat e ardhëm.

FSM investojnë në kategori të ndryshme, të cilat mund të përmblidhen në:

• Investime publike, të tilla si: tregu financiar, kapitale publike specifike etj. të natyrës së ngjashme të instrumenteve të tregut financiar;
• Investime private që nuk tregtohen në bursa financiare, të tilla si: pasuri të patundshme, infrastrukturë, kapitale private dhe burime natyrore.

Efekti që krijohet nga akumulimi i fondeve të huaja (p.sh. diaspora) dhe vendase (AKBN, AlbPetrol, renta minerare etj.) dhe futja e tyre në FSM ngrenë pyetje të rëndësishme për politikën vendase dhe të lidhur me atë të huaj. Në nivelin politik të brendshëm, FSM prezantojnë çështje të lidhura me rolin që mbajnë në arritjen e objektivave makroekonomikë të vendit dhe kriteret për alokimin e burimeve të financimit të FSM. Nga ana tjetër, ato prezantojnë shqetësimin se si ndikojnë në stabilitetin financiar të vendit dhe efekti në vendet që lidhen me ekonominë shqiptare.

FSM që po investojnë brenda vendit të tyre janë duke u rritur në nivel global. Kjo zhvendosje e  investimit brenda vendit përfaqëson theksin që vendosin qeveritë që administrojnë burimet natyrore në shpërndarjen në ekonomi të të ardhurave të gjeneruara nga burimet natyrore drejt rritjes së efektivitetit në sektorë të tjerë ekonomikë dhe socialë. Megjithatë rrisqet janë të mëdhaja ende për përdorimin e fondeve nga burimet natyrore, pasi rikthimi i vlerave të investuara, kryesisht në vendet e Lindjes së Mesme nuk është rikuperuar. Në këtë situatë është e nevojshme që të mos tejkalohen vlerat e investimeve përtej kufijve makrokonomikë dhe fiskalë. Rrisku i tejkalimit të kufijve të lejuar për balancat fiskale dhe makroekonomike egziston për arsye të patronazhit dhe kapjes politike të tyre, që shoqërohet si efekt pasojë edhe nga nivele në rritje të korruptimit të tyre.

Për parandalimin e siptomave të tilla, gjithë procesi duhet të përshkohet nga zbatimi i “Parimeve të Santiagos”, që janë parime të zbatueshme në sistemin financiar ndërkombëtar lidhur me transparencën dhe parimet e qeverisjes së mirë.

Parimet e qeverisjes së mirë përfshijnë

– Ndarjen e qartë të përgjegjësive në strukturën e qeverisjes së brendshme të FSM;

– Zhvillimin e një politike investimi që përcakton objektivat e përgjithshme të investimit FSM;

– Ekzistencën e autonomisë operacionale për FSM për të arritur objektivat e saj të përcaktuara;

– Publikimin e parimeve të përgjithshme që qeverisin marrëdhënien e FSM me qeverinë;

– Zbatimin e parimeve të përgjithshme të politikave të menaxhimit të rriskut

Kush janë hapat e nevojshëm për operimin e FSM?

• Së pari, nevojitet të sqarohen rolet, objektivat dhe përgjegjësitë e FSM-ve, siç sugjerohet nga udhëzimet e transparencës fiskale dhe të menaxhimit të rezervave të vendosura nga FMN. FSM-të duhet të kenë objektiva të qarta. Mungesa e qartësisë në lidhje me rezultatet e pritura nga SËFs mund të çojë në dështimin e tyre.
• Së dyti, në rastin e FSM që përdorin të ardhurat nga burimet natyrore nevojitet sinkronizim i depozitave me tërheqjet, në mënyrë që të sigurohen të ardhurat për të stabilizuar financat e vendit, për periudha të ardhme kur burimet shkojnë drejt shterimit apo mospërdorimit. P.sh. duhet të vendosen kufij për kontributin në deficitin buxhetor të produkteve nga burimet natyrore dhe të krijohen në vend të tyre “fonde sovrane” që do të shërbejnë vetëm për qëllime të kursimeve afatgjata. Kjo mund të përdoret për qëllimet që është krijuar FSM.
• Së treti, nevojitet zbatimi i fuqishëm i parimeve të qeverisjes korporative për tu siguruar që burimet të menaxhohen mirë dhe strategjitë e investimeve të FSM-ve janë duke mbështetur politikat dhe planet zhvillimore makroekonomike e fiskale të vendit.
• Së katërti, nevojitet që të fillohet me maturi në hyrjen në treg duke matur çdo hap që hidhet drejt tij. Ky proces kërkon kohë për të ngritur ekip të përgatitur me kapacitetin e nevojshëm për të menaxhuar investimet në tregun financiar dhe në ekonomi. Po ashtu, nevojitet bërja e një analize investigative dhe matja e kapaciteteve të FSM me tregun ku do të investohet duke ju shmangur krijimit të “flluskave” financiare. FSM nuk duhet të investojnë te e nesërmja, pa kuptuar qartë rrisqet dhe pasojat e lidhura me investimet.
• Së pesti, duhet të vendosen kritere të forta për aftësitë dhe mprehtësinë për ekipin që menaxhon FSM duke e konsideruar si një investim afatgjatë dhe që nuk cënohet nga kapja e politikës.
• Së gjashti, duhet të mësohet nga dështimet e vendeve me historik të ngjashëm. Investitorët më të suksesshëm tentojnë të zbatojnë një proces të institucionalizuar dhe të strukturuar periodikisht.

Gjithë qeveritë janë në diskutim të vazhdueshëm lidhur me avantazhet dhe sfidat e pasojat që vijnë nga aplikimi i mekanizmave të FSM brenda sistemit fiskal dhe financiar, duke përfshirë: (a) tipin e mekanizmit të duhur, (b) racionalitetin (masa e duhur) makroekonomike , (c) modelin e operimit dhe (d) dimensionet e përshtatshme të FSM të përshtatura sipas ambjentit makroekonomik dhe fiskal, përfshirë edhe moscënimi i sigurisë kombëtare.

Disa nga sfidat për FSM janë:

Mungesa e koordinimit me politikat fiskale dhe monetare. Në teori, FSM-të nuk janë të ndryshme nga burimet e tjera fiskale në dispozicion të një qeverie të caktuar, dhe si të  tilla krijimi dhe menaxhimi i tyre duhet të koordinohet me kujdes me politikën monetare.

Në vendet me një regjim fiks të kursit të këmbimit, një hyrje e tillë e likuiditetit do të çonte në një ndryshim të padëshiruar në rezervën valutore në mënyrë që të mbahet balanca.

FSM kanë kundërshtar të fortë  përballjen me çështjen themelore dhe të gjatë të qeverisë, se si t’i ndajë burimet midis FSM dhe shpenzimeve publike për arsimin, shëndetësinë dhe infrastrukturën.

Ruajtja e një pjese të të ardhurave korrente, të cilat janë të nevojshme për të krijuar / mbajtur një burim për FSM, mund të jetë kontradiktor dhe i vështirë për tu arritur politikisht. Megjithatë, politikëbërësit mund të krijojnë konsensus politik dhe mbështetje publike për sakrifica të tilla afatshkurtra duke shpjeguar koston e shpenzimeve publike të paqëndrueshme dhe duke siguruar qëndrueshmërinë e investimeve nga FSM.

Akumulimi i rezervave për investime nga FSM nuk duhet të jetë suksesi në vetvete. Zotëruesi/t e FSM duhet të tregojnë se ata nuk po neglizhojnë vlerësimin e monedhës vendase. Një shqetësim më specifik i ngritur nga investimet e FSM në tentimin e zotërimit të aksioneve lidhet me mënyrën e paqartë në të cilën funksionojnë disa FSM në botë, si dhe përdorimi i tyre si një instrument për të fituar kontroll strategjik.

Nëse krijohen FSM për qëllime stabiliteti fiskal nevojitet që të mbajnë nivele likuiditeti, pasi ai ka nevojë të financojë pjesërisht shpenzimet qeveritare çdo vit. Në vitet e rënies së mprehtë të të ardhurave buxhetore, FSM mund të duhet të kontribuojë me një sasi të konsiderueshme fondesh për qeverinë dhe buxhetin. Në të kundërt, FSM për qëllime investimi kontribuon vetëm një sasi vjetore të barabartë me kthimin e vërtetë real afatgjatë (p.sh. 4% ose 5%).

Këto shqetësime i vendos ato me një rol të ndryshëm nga tipet e tjera të fondeve të investimeve. Më konkretisht, pavarësisht nga motivimi, investimi nga FSM në sektorë të caktuar mund të përdoret për qëllime të tjera, sesa për maksimizimin e kthimit. Për shembull, objektivat e investimeve mund të pasqyrojnë një dëshirë për të fituar teknologji dhe ekspertizë për të përfituar në interesa afatgjatë strategjike kombëtare, në vend që të nxiten nga interesa ditore tregtare në zgjerimin e produkteve dhe tregjeve të reja.

Ndërsa flasim për krijim FSM për qëllime investimi apo stabilizimi fiskal, nevojitet po ashtu vëmendja për krijim ambjenti dhe infrastrukture financiare dhe fizike lidhur me hyrjen e FSM të huaja në vendin tonë. Në këtë politikë të ftesës për FSM e huaja kërkohet:

Sigurimi i një mjedisi miqësor ndaj biznesit të huaj dhe një mbrojtje e fortë e të drejtave të investitorëve është një politikë që vlen shumë për këtë diskutim.

Shmangia e mbirregullimit të sektorëve / kompanive investitore, ku vendet e Ballkanit duhet të gjejnë një ekuilibër midis mbrojtjes së tyre dhe ofrimit të një kuadri rregullator që ndihmon përfshirjen e FSM në ekonomitë e tyre. Kjo nuk do të thotë qëa duhet të miratohen rregulla të relaksuara që pengojnë rritjen e tyre afatgjatë thjesht sepse vendet kanë nevojë të madhe për IHD-të. Rregullimi i ambjentit ekonomik dhe fiskal për IHD-të mund tu japë FSM-ve të huaja një mundësi të fortë negociuese për të bërë investime në sektorët strategjikë dhe në një farë mase të ushtrojë presion në drejtim të shtyrjes së agjendës së reformave ekonomike, financiare dhe rregullative në vend.

Analiza sugjeron që,

FSM-të për vende si Shqipëria duhet të jenë të vogla dhe kryesisht të fokusuara në arritjen e objektivave të stabilizimit fiskal. Ato kanë rrezikun qeverisjes së dobët. Kështu, roli i tyre si investitorë afatgjatë ka të ngjarë të jetë i papërfillshëm nëse bazohemi mbi ambjentin e tanishëm.

Kur FSM financohen përmes taksave, qeveria duhet të mbajë normat e taksave në nivele që nuk pengojnë aktivitetin ekonomik. Në këtë drejtim, FSM duhet të arrijnë në të njëjtën kohë qëllimet publike dhe rikuperimin financiar të investimeve dhe ata duhet të përfitojnë në mënyrë të barabartë aksionerët e tyre përmes modelit më efikas të rishpërndarjes së të ardhurave, sipas kushteve dhe periudhave të ndryshme.

[1] Ekzistojnë dy fonde me financim nga buxheti, por nuk kanë ngjasim me FSM. Ato janë Fondi i Zhvillimit të Rajoneve dhe Fondi Shqiptar i Zhvillimit, si dhe tri fonde investimi nga sektori privat: Fondi i Investimeve “Raiffeisen Prestigj”, Fondi i Investimeve “Raiffeisen Invest Euro” dhe Fondi i Investimeve “Credins”. Ky treg dominohet kryesisht nga investimet në obligacione qeveritare
[2] Emërtimi FSM as nuk egzistonte para vitit 2005
[3] Vlerë më e madhe se PBB e Rusisë dhe Gjermanisë së bashku