Ciklet ekonomike në Shqipëri dhe zbatimi i modelit të FMN-së për stabilitet makro-financiar

Punimi i Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN), “Emerging Market Cycles: Tëin-Balance Sheet Conditions and Macro-Financial Linkages” (Fajardo et al., 2025), analizon ndërveprimin dinamik midis kushteve financiare dhe rritjes ekonomike në 18 ekonomi të mëdha në zhvillim gjatë periudhës 2000–2021.

Edhe pse Shqipëria nuk është pjesë e këtij grupi, si një ekonomi e vogël dhe e hapur, ajo përballet me sfida të ngjashme, si deficiti fiskal dhe i llogarisë aktuale, të njohura si “deficitet binjake”.

Ky koment toni, i cili përshtat modelin autoregresiv multivariat shtet-hapësirë (MARSS) të FMN-së për kontekstin shqiptar, duke u mbështetur në të dhëna nga FMN-ja, Banka Botërore dhe Banka e Shqipërisë për vitet 2024–2025.

Analiza nxjerr në pah vlerën e modelit përmes efekteve duale të rritjes dhe pengimit financiar, ndikimit të deficiteve binjake dhe implikimeve për politika ekonomike.

Gjithashtu, artikulli adreson sfidat dhe qasjet problematike të zbatimit të këtij modeli në mjedisin aktual shqiptar, duke pasqyruar kufizimet institucionale dhe ekonomike.

Konteksti ekonomik i Shqipërisë

Ekonomia shqiptare ka treguar qëndrueshmëri, por mbetet e ndjeshme ndaj sfidave strukturore. Sipas raportit të FMN-së “World Economic Outlook” të tetorit 2025, rritja e Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) pritet të arrijë 3.4% në 2025, e mbështetur nga sektori i turizmit, remitancat dhe investimet e huaja direkte. Megjithatë, plakja e popullsisë dhe varësia e lartë nga importet kufizojnë potencialin e rritjes afatgjatë (International Monetary Fund, 2025).

Të dhënat kryesore ekonomike për 2024–2025 përfshijnë borxhin publik në nivelin 53.5% të PBB-së në fund te T.3 2025[1], me synim uljeje në 52% deri në 2029.

Deficiti fiskal vlerësohet në -2.3% të PBB-së në 2024 dhe pritet të rritet në -2.6% në 2025, ndërsa deficiti i llogarisë aktuale zvogëlohet nga -5.0% në -2.3% në të njëjtën periudhë (World Bank, 2024).

Kredia për sektorin privat përbën 33.94% të PBB-së, me një rritje vjetore prej 10.7% në janar 2025 (Banka e Shqipërisë, 2025).

Këto shifra tregojnë një ekonomi me deficite binjake të moderuara, por me nevoja të larta financimi, të cilat arrijnë në 10–15% të PBB-së.

Kjo situatë e bën Shqipërinë të ndjeshme ndaj efekteve penguese të identifikuara nga FMN-ja[2], veçanërisht për shkak të konkurrencës midis kreditimit privat dhe financimit të borxhit publik.

Përshtatja e Modelit të FMN-së për Shqipërinë

Modeli MARSS i përfshirë nga ekspertët e FMN-së analizon lidhjen dy-drejtimëshe midis kushteve financiare, të matura përmes Indeksit të Kushteve Financiare (FCI)[3] dhe rritjes ekonomike, duke përdorur një filtër Kalman[4] për të eliminuar zhurmën e të dhënave (Fajardo et al., 2025).

Lehtësimi i kushteve financiare, si ulja e normave të interesit ose rritja e likuiditetit, nxit rritjen e PBB-së me rreth 0.46 devijim standard, që në terma praktikë do të thotë një lëvizje prej rreth 0.82%, kryesisht përmes konsumit dhe investimeve private. Në të kundërt, rritja e shpejtë e PBB-së çon në ngushtim financiar me 0.2–0.27 devijim standard në tremujorin pasues, veçanërisht në ekonomitë me deficite të larta.

Për Shqipërinë, ky model mund të zbatohet duke krijuar një Indeks të Kushteve Financiare për Shqipërinë (AL-FCI), i cili kombinon tregues si kreditimi privat, spread-i i borxhit sovran[5], kursi i këmbimit (lek kundrejt euros) dhe indikatorë globalë si Indeksi i Volatilitetit (VIX)[6].

Bazuar në të dhënat tremujore të Bankës së Shqipërisë (2025), modeli mund të parashikojë se një rritje e PBB-së prej 3.4% në 2025 mund të shoqërohet me një ngushtim financiar prej 0.2 devijim standard në AL-FCI, nëse deficiti i llogarisë aktuale mbetet mbi -2.3%. Kjo ndodh për shkak të konkurrencës midis borxhit publik dhe kreditimit privat, një fenomen i quajtur “croëding out” (International Monetary Fund, 2024a).

Vlera kryesore e modelit për Shqipërinë

Modeli i FMN-së ofron disa avantazhe për menaxhimin e cikleve ekonomike në Shqipëri. Së pari, ai zbulon se deficitet binjake, me deficit fiskal -2.3% në 2024 dhe i pritshmi -2.6% në 2025, zgjasin efektin pengues financiar për 1–4 tremujorë, duke kufizuar rritjen e PBB-së pas një periudhe zgjerimi (Fajardo et al., 2025).

Kjo është veçanërisht e rëndësishme për Shqipërinë, ku rritja 3.6% e PBB-së në 2024 rrezikon të jetë e përkohshme pa politika stabilizuese, siç ndodhi gjatë krizës globale të 2009-s (International Monetary Fund, 2024a).

Së dyti, modeli nxjerr në pah ndikimin e ciklit financiar global. Ngushtimet globale, si rritja e normave të interesit nga Rezerva Federale apo Banka Qendrore Europiane, mund të rrisin AL-FCI-në me një koeficient prej 0.85, duke ulur kreditimin privat nga niveli aktual 10.7% në 2025, siç u vu re me rënien e rrjedhjeve kapitale në 2022 (Fajardo et al., 2025; Banka e Shqipërisë, 2025).

Së treti, modeli thekson rolin e sektorit privat. Efekti përmirësues i kushteve financiare mbështetet nga konsumi dhe investimet private, por deficiti fiskal kufizon kreditimin, i cili u rrit me 14.5% në 2024 për shkak të likuiditetit të kufizuar (Ëorld Bank, 2024). Modeli sugjeron se politika të fokusuara te sektori privat mund të rrisin PBB-në afatgjatë me 0.46 devijim standard (Fajardo et al., 2025).

Së fundmi, modeli mundëson parashikimin e rreziqeve. Analiza kuantile tregon se ulja e deficitit aktual në -2.3% në 2025 mund të dobësojë efektin pengues, duke ofruar një sistem paralajmërues për stresin financiar dhe duke tejkaluar modelet tradicionale VAR (Fajardo et al., 2025; World Bank, 2024).

Sfidat dhe qasjet problematike të zbatimit

Megjithë vlerën e modelit, zbatimi i tij në Shqipëri përballet me sfida të rëndësishme në kontekstin aktual ekonomik dhe institucional:

1. Kapacitetet e kufizuara për mbledhjen e të dhënave. Modeli MARSS kërkon të dhëna të detajuara tremujore për kreditimin, borxhin dhe treguesit financiarë. Në Shqipëri, Banka e Shqipërisë ofron të dhëna për kreditimin dhe depozitat, por treguesit, si spread-i i borxhit sovran apo çmimet e aseteve mund të jenë të vështira për t’u monitoruar sistematikisht për shkak të tregut të cekët financiar (Banka e Shqipërisë, 2025). Kjo mungesë mund të zvogëlojë saktësinë e AL-FCI, duke kufizuar aftësinë për parashikime të besueshme.
2. Thellësia e ulët e tregut financiar. Sektori financiar shqiptar mbështetet kryesisht te bankat, me kredi private vetëm 33.94% të PBB-së, krahasuar me mesataren e EME-ve prej mbi 50% (Ëorld Bank, 2024). Kjo e bën ekonominë të ndjeshme ndaj ngushtimeve të likuiditetit, siç tregohet nga rritja e kufizuar e kreditimit në 2024 (14.5%) për shkak të mungesës së instrumenteve të avancuara financiare (Banka e Shqipërisë, 2025). Zbatimi i modelit kërkon zhvillimin e tregut të kapitalit, një proces i ngadaltë në kushtet aktuale.
3. Koordinimi i dobët institucional. Zbatimi i politikave kontracyklike të propozuara nga FMN-ja, si ndërtimi i rezervave fiskale gjatë fazave të lehtësimit financiar, kërkon bashkërendim të ngushtë midis qeverisë dhe Bankës së Shqipërisë. Në praktikë, tensionet politike dhe burokracia mund të pengojnë vendimmarrjen e shpejtë, siç u vu re gjatë menaxhimit të krizës së COVID-19 (International Monetary Fund, 2024a).
4. Ndjeshmëria ndaj faktorëve të jashtëm. Me 60% të tregtisë të lidhur me Eurozonën, Shqipëria është e ekspozuar ndaj luhatjeve globale, si rritja e normave të interesit në 2023–2024, që ndikuan në rrjedhjet kapitale (International Monetary Fund, 2025). Modeli MARSS supozon aftësi për të integruar indikatorë globalë, por institucionet shqiptare mund të kenë vështirësi në monitorimin e tyre në kohë reale për shkak të mungesës së ekspertizës teknike.

Këto sfida tregojnë se zbatimi i modelit kërkon investime në kapacitete institucionale dhe thellim të tregut financiar, të cilat mund të jenë të vështira në afat të shkurtër.

Për të kapërcyer këto sfida dhe për të maksimizuar vlerën e modelit, propozohen disa hapa praktikë, në sinkron me atë që përmend publikimi i FMN lidhur me vendet në zhvillim:

Së pari, ndërtimi i AL-FCI. Bashkëpunimi me FMN-në ka vlerën krysore për të zhvilluar një Indeks të Kushteve Financiare për Shqipërinë, duke përdorur të dhëna tremujore nga Banka e Shqipërisë dhe platforma si Python për simulime MARSS. Kjo do të mundësojë parashikimin e ndikimit të një rritjeje 3.4% të PBB-së në 2025 mbi kushtet financiare (Banka e Shqipërisë, 2025; Fajardo et al., 2025).

Së dyti, forcimi i kapaciteteve për të dhëna. Investimi në sisteme të avancuara për mbledhjen e të dhënave financiare, si çmimet e aseteve dhe spread-et sovrane, për të përmirësuar saktësinë e AL-FCI.

Së treti, politika për sektorin privat. Zbatimi i politikave stimuluese fiskale, si ulje të taksave për bizneset, për të nxitur rritjen e kreditimit privat mbi 35% të PBB-së, duke minimizuar konkurrencën me financimin e borxhit publik dhe duke shmangur efektin ‘crowding out’ (World Bank, 2024; Fajardo et al., 2025).

Së katërti, rezervakundërciklike. Krijimi i fondeve rezervë gjatë periudhave me kushte financiare relativisht më të favorshme, me qëllim që nevojat e financimit publik të mbeten nën 10% të PBB-së, duke lejuar reagime të shpejta në rast të ngushtimeve financiare ose krizave të papritura në tregjet e kapitalit. (International Monetary Fund, 2024a).

Së pesti, integrimi global. Forcimi i bashkëpunimit me FMN-në, si edhe me Komisionin Europian nevojitet për të monitoruar ciklet e Eurozonës, të cilat ndikojnë ndjeshëm tregtinë shqiptare, dhe për të integruar indikatorë globalë në AL-FCI (International Monetary Fund, 2025).

Në thelb, modeli i FMN-së ofron një kornizë të fuqishme për të kuptuar dhe menaxhuar ciklet makro-financiare në Shqipëri, duke parashikuar rreziqet nga deficitet binjake (-3.0% fiskal dhe -2.3% aktual në 2025) dhe ndikimet globale.

Vlera kryesore qëndron në aftësinë për të identifikuar periudha të rritjes së kufizuar dhe për të orientuar politika kontracyklike që stabilizojnë rritjen 3.4% të PBB-së. Megjithatë, sfidat si kapacitetet e kufizuara të të dhënave, tregu financiar i cekët dhe koordinimi institucional kërkojnë investime afatgjata.

Referenca

• Banka e Shqipërisë. (2025). Raporti i Politikës Monetare dhe Statistikat Financiare, Janar 2025. Tiranë: Banka e Shqipërisë.
• Fajardo, A., et al. (2025). Emerging Market Cycles: Twin-Balance Sheet Conditions and Macro-Financial Linkages (IMF Working Paper No. WP/25/216). Ëashington, DC: International Monetary Fund. https://www.imf.org/-/media/Files/Publications/ËP/2025/English/ëpiea2025216-source-pdf.ashx
• International Monetary Fund. (2024a). Albania: 2024 Article IV Consultation—Press Release; Staff Report; and Statement by the Executive Director for Albania (IMF Country Report No. 24/338). Ëashington, DC: International Monetary Fund.
• International Monetary Fund. (2025). World Economic Outlook, October 2025: Navigating Global Divergences. Washington, DC: International Monetary Fund.

World Bank. (2024). Western Balkans Regular Economic Report, Fall 2024: Strengthening Resilience. Ëashington, DC: Ëorld Bank.

[1] në 2024 borxhi publik ishte sa 54.7% e PBB-së

[2] efektet penguese lidhen me faktin që sektori bankar është mjaft i lidhur me borxhin qeveritar, me risk të rritur në kredinë private (sidomos në pasuri të paluajtshme dhe kredi FX) dhe me nevojën për financim publik që konkurron burimet për kreditim privat. Kjo mund të ulë aftësinë e sektorit privat për të përfituar nga lehtësimi i kushteve financiare dhe të shkurtojë kohën gjatë së cilës zgjerimi i kreditimit seriozisht kontribuon në rritje ekonomike.

[3] indeksi i kushteve financiare (FCI) është një tregues, që pasqyron nivelin e përgjithshëm të lehtësisë ose ngurtësisë së kushteve të financimit në një ekonomi. FCI, si një indeks i përbërë përfshin një gamë të gjerë variablash financiarë, si normat e interesit, diferencat e kredive, çmimet e aksioneve dhe kursin e këmbimit.

[4] Filtri Kalman është një metodë matematikore e përdorur për të vlerësuar në mënyrë optimale gjendjen aktuale të një sistemi dinamik, kur të dhënat e disponueshme janë të pasigurta ose me zhurmë (pra, jo të sakta plotësisht).

[5] është një tregues që tregon diferencën në normën e interesit midis obligacioneve të një qeverie dhe një referencë të sigurt (zakonisht obligacionet gjermane ose amerikanë)

[6] është një tregues që mat niveli i pritshëm i luhatshmërisë së çmimeve të aseteve financiare gjatë një periudhe të caktuar. Ai përdoret zakonisht për të kuptuar sa i pasigurt ose i paqëndrueshëm është një treg.