Si duhet të jetë ekonomia pas zgjedhjeve të 2025 në Shqipëri? – Propozime dhe mendime

Zgjedhjet e 11 Majit nuk ishin thjesht një ushtrim demokratik, por një sinjal i fortë për vazhdimësi politike në Shqipëri.

Me një mandat të katërt radhazi, Partia Socialiste përballet me një sfidë të re: jo më të fitojë zgjedhjet, por të fitojë besimin ekonomik të qytetarëve.

Në një vend ku rritja shpesh ka ndjekur konsum të importuar, ndërsa politikat sociale janë shpërndarë më shumë si instrument votash sesa zhvillimi, ekonomia kërkon një kthesë thelbësore. Tani nuk mjafton stabiliteti, por nevojitet transformim i drejtë dhe gjithëpërfshirës.

Ky rezultat nuk është vetëm një votë politike, por edhe një mandat përgjegjësie për transformim ekonomik, i cili nuk mund të justifikohet më me “trashëgimi” apo “kriza të jashtme”.

1. Fuqizimi i një mazhorance përtej dekadës kërkon ekonomi të re, jo modele të vjetra.

Kjo do të thotë se, fuqizimi i një mazhorance përtej dekadës nuk është thjesht një triumf elektoral, por një moment reflektimi institucional dhe ekonomik. Kur një forcë politike merr besimin për një mandat të katërt, sfida nuk është më të sigurojë stabilitetin, pasi ai tashmë është përfituar, por të ofrojë një vizion të ri zhvillimor, që tejkalon modelet ciklike të konsumit, favorizimit fiskal dhe retorikës së rritjes pa përfshirje.

Shqipëria ka hyrë në një fazë ku votuesi nuk kërkon vetëm qetësi politike, por ekonomi të drejtë, produktive dhe gjithëpërfshirëse. Modelet e vjetra të rritjes të bazuara në investime publike jo gjithmonë efikase, remitanca dhe turizëm sezonal janë drejt konsumimit.

Për të ruajtur legjitimitetin e gjatë, mazhoranca ka nevojë për një kontratë të re ekonomike me qytetarin, që nxit punësimin cilësor, zgjeron bazën tatimore pa e rënduar barrën mbi të njëjtët dhe garanton barazi në qasjen ndaj mundësive zhvillimore.

2. Ekonomia nuk mund të mbetet në autopilot, por kërkohet rimodelim i qasjes. Kjo do të thotë se ekonomia shqiptare nuk mund të ecë më me inerci. Pas zgjedhjeve, kërkohet një qasje e re që tejkalon menaxhimin rutinë dhe hap rrugën për zhvillim të qëndrueshëm dhe gjithëpërfshirës.

Për këtë qëllim mendojmë se:

a) Qeverisja fiskale duhet orientuar nga menaxhimi rutinë, te reforma strukturore.

Buxheti ka ruajtur disiplinën makroekonomike, por mungon një analizë kosto-përfitim në shpenzime.

Të ardhurat tatimore janë rritur, por baza tatimore mbetet e ngushtë, dhe informaliteti vijon të gërryejë kapacitetin fiskal.

Nevojitet një sistem taksimi më i drejtë dhe progresiv, i kombinuar me efikasitet në mbledhjen vendore dhe kontroll më të madh ndaj evazionit.

b) Politikat ekonomike duhen orientuar nga stimuli i konsumit, te forcimi i prodhimit

Ekonomia shqiptare ka nevojë për një rikthim të vëmendjes te prodhimi, eksportet dhe punësimi cilësor, jo te shërbimet e brishta dhe importi i konsumit.

Industria përpunuese, agroturizmi, sektori dixhital dhe energjia e gjelbër duhet të marrin rolin kryesor në ciklin e ri zhvillimor.

Politikat buxhetore duhet të lidhen me objektiva të matshëm të produktivitetit dhe punësimit.

Sfida sociale kërkojnë një ekonomi që përfshin dhe mban njerëzit brenda vendit.

Mandati i katërt i qeverisë nuk mund të justifikohet me vazhdimësi politike, nëse nuk sjell ndryshim të ndjeshëm në jetën reale të njerëzve. Nëse rritja ekonomike nuk përkthehet në punësim cilësor, shanse për të rinjtë dhe ulje të pabarazisë, atëherë besimi elektoral do të mbetet formal dhe kalimtar.

Shqipëria përballet me sfida sociale të thella, si papunësia strukturore e të rinjve, emigrimi masiv dhe pabarazia në rritje , të cilat kërkojnë jo vetëm politika mbështetëse, por një kornizë të re ekonomike gjithëpërfshirëse.

Programet sociale duhet të kalojnë nga asistenca pasive në mekanizma aktivë të punësimit, trajnimit dhe përfshirjes, duke i lidhur me zhvillimin lokal dhe sektorët prioritarë të ekonomisë.

Sepse një ekonomi që rritet pa përfshirë nuk është zhvillim, por është thjesht akumulim asimetrik pasurie, që thellon ndarjet dhe i largon qytetarët nga vendi e nga besimi te institucionet.

Nëse qeveria e katërt nuk sjell ndryshim të ndjeshëm në jetën reale të njerëzve, besimi elektoral do të mbetet formal.
3. Shteti si garantues, jo si kontrollues, një sfidë e fortë e qeverisë së katërt

Roli i shtetit në ekonomi nuk duhet të mbetet peng i kontrollit politik, por duhet të orientohet drejt garancisë institucionale, neutralitetit rregullator dhe transparencës. Me një mandat të gjatë në pushtet, rreziku i kapjes së institucioneve publike dhe ekonomike është real dhe i dokumentueshëm në shumë sektorë. Por pa institucione të pavarura dhe pa shtet funksional, nuk ka as ekonomi që tërheq investitorë seriozë e as besim të qëndrueshëm të qytetarëve. Qeveria e re ka nevojë të kalojë nga menaxhimi politik i përqendruar, në qeverisje institucionale që rrit besueshmërinë dhe barazinë e qasjes në treg.

Kjo kërkon veprime konkrete, të tilla si:

• ristrukturim të administratës publike, për ta çliruar nga ngarkesat politike dhe efektet klienteliste;
• rregulla të qarta dhe të zbatueshme për kontratat publike, që shmangin keqpërdorimin dhe japin siguri ligjore; dhe
• rishikim të partneriteteve publike-private, duke analizuar kostot reale dhe impaktin publik, veçanërisht për kontratat që nuk kanë dhënë rezultat apo përbëjnë barrë për buxhetin.

Pa këtë ndryshim qasjeje, ekonomia shqiptare rrezikon të mbetet e ngërthyer midis dominimit politik dhe mosbesimit sistemik.

4. Shqipëria ekonomike e pas 11 Majit: Çfarë duhet të jetë ndryshe?

Fitorja e një mandati të katërt për të njëjtën mazhorancë është një ngjarje e rrallë në demokracitë pluraliste, por ky mandat duhet të lexohet si kërkesë për transformim, jo për vazhdimësi mekanike. Shqipëria ka nevojë për një ekonomi që ndryshon thelbin dhe drejtimin e saj. Kjo kërkon një kalim nga modelet e konsumit dhe centralizimit, drejt modeleve të prodhimit, drejtësisë dhe përfshirjes.

Ky tranzicion nuk është Teknik, por është politik, institucional dhe kulturor. Pa këtë ndryshim, mandati i katërt rrezikon të jetë i gjatë në kohë, por i zbrazët në përmbajtje.

5. Mandati i gjatë kërkon përgjegjësi të thellë

Një qeveri që hyn në mandatin e saj të katërt nuk ka më as alibi politike, as justifikime institucionale për të mos vepruar. Ajo përballë ka vetëm një detyrë të qartë: të ofrojë një ekonomi të maturuar, të lirë nga retorikat, e ndërtuar mbi produktivitete reale, drejtësi fiskale dhe zhvillim afatgjatë.

Shqipëria nuk mund të vazhdojë të menaxhohet si në vitet e para të tranzicionit, me improvizime buxhetore dhe me një politikë ekonomike që ndjek ritmin e cikleve elektorale, jo interesin publik të qëndrueshëm.

6. Për këtë qëllim,

ALTAX propozon dy nisma konkrete, që mund të jenë themel i një kontrate të re ekonomike midis qeverisë dhe qytetarëve:

• Pakti Ekonomik Kombëtar 2025–2030 – një marrëveshje strategjike me objektiva të matshëm për (a) rritjen e prodhimit kombëtar, (b) punësimin formal dhe cilësor, dhe (c) transparencën dhe drejtësinë fiskale, e ndarë sipas sektorëve dhe rajoneve, me instrumente konkrete për zbatim dhe matje vjetore të performancës.

• Krijimi i një Monitoruesi të pavarur të Performancës Buxhetore dhe të Shpenzimeve Publike[1], një strukturë jashtë kontrollit politik, që do të analizojë dhe publikojë çdo vit të dhëna të detajuara mbi:
  • sa nga shpenzimet përputhen me objektivat deklaruar,
  • ku ka tejkalime ose nën-performancë,
  • si përfaqësohen interesat e qytetarëve në përdorimin e buxhetit.

Nëse qeveria e re dëshiron të mbrojë një mandat të gjatë me trashëgimi të vlefshme, kjo nuk mund të bëhet me vazhdimësi politike, por me ndryshim të guximshëm ekonomik.

[1] Kontrolli i Lartë i Shtetit (KLSH), komisionet parlamentare, dhe inspektoratet janë institucione që veprojnë sipas mandateve kushtetuese dhe ligjore, duke mbikëqyrur ligjshmërinë dhe eficiencën e përdorimit të fondeve publike, por:

• ato raportojnë pas shpenzimeve (ex-post) dhe jo në kohë reale ose të ndërmjetme;
• kanë shpesh karakter teknik dhe auditues, por jo përfshirës ose me fokus në ndikimin real te qytetari;
• ndikohen nga ciklet politike dhe shpesh nuk komunikojnë qartë me publikun mbi performancën e buxhetit dhe politikat publike

Roli plotësues i një monitoruesi të pavarur

Një Monitorues i Pavarur i Performancës Buxhetore, siç e propozon ALTAX, nuk zëvendëson institucionet ekzistuese, por:

• shton transparencën publike dhe komunikimin të drejtpërdrejt me qytetarët;
• përdor analiza përformancash vjetore, krahasime mes rajoneve/sektorëve dhe të dhëna për përfitueshmërinë reale;
• ndihmon në zgjerimin e llogaridhënies përtej auditimit tradicional, përmes indekseve të kuptueshme dhe përfshirjes së shoqërisë civile dhe ekspertëve të pavarur.

Shembuj ndërkombëtarë: modeli i “fiscal watchdogs”

Shumë vende kanë ngritur struktura si:

• OBR në Mbretërinë e Bashkuar (Office for Budget Responsibility),
• IFAC në Irlandë,
• Congressional Budget Office (CBO) në SHBA,
  të cilat punojnë jashtë partive politike dhe administratës, por shërbejnë si filtra teknikë të besueshëm dhe transparente për performancën fiskale dhe ndikimin e politikave publike.