Mjedisi tatimor dhe deformimet e tatimit mbi të ardhurat

Ndryshimet makroekonomike në vitet e fundit së bashku me reformën e politikave të taksave kanë çuar në ndryshime të strukturës tatimore. Shkurtimisht, më poshtë është një përmbledhje e ndryshimeve më të dukshme. Rritja e të ardhurave nga tatimet indirekte mbi mallrat dhe shërbimet. Zgjerimi i vazhdueshëm i nivelit të mbledhjes së tatimit mbi vlerën e shtuar dhe akcizës, së bashku me një rritje të bazës së tyre tatimore ka bërë që taksat e konsumit të mbeten burimi kryesor i të ardhurave fiskale në Shqipëri, duke zëvendësuar të ardhurat në rënie nga tregtia e jashtme dhe problemet në administrimin tatimor.

Thjeshtimi i taksave mbi bizneset e vogla. Madhësia e prekshme e ekonomisë informale, përsa i përket tregut të punës dhe mikrobizneseve (të vete punësuarve) ka çuar në përdorimin e mekanizmave të tatimeve të paracaktuara për tatimpaguesit e vegjël. Për të lehtësuar pajtueshmërinë me kërkesat tatimore u aprovua një zhvendosje nga një sistem tatimor të bazuar në kontabilitetin për bizneset e mesme dhe të mëdha në atë që mbështetet te një taksë e vetme mbi të ardhurat e mundshme të bizneseve të vogla (mikrobizneseve).

Prania e një numri të madh të mikrobizneseve, në përgjigje të vështirësive të sigurimit të punës formale ka çuar në institucionalizimin e politikës tatimore të dizajnohet për të trajtuar vështirësitë e mbajtjes së kontrollit mbi taksimin e këtyre bizneseve të vogla duke modifikuar rregullat dhe procedurat në lehtësim dhe thjeshtim të sistemit të deklarimit dhe pagesës për to.

Forcimi i tatimit mbi të ardhurat e korporatave, në vazhdën e investimeve të hyra në vend ka ndikuar në rritje të barrës së tatimit për ato ndërmarrje publike dhe private që realizojnë fitime më shumë, por të shoqëruar edhe nga një zgjerim i bazës tatimore të bizneseve që përgjithësisht kanë nën deklaruar të ardhurat[1].

Gjithsesi, në këto vite të fundit ka një rritje të transaksioneve të bizneseve, si pasojë e çmimeve të ulura për produktet dhe burimet natyrore. Si rezultat i këtij kombinimi të faktorëve, bizneset në tërësi mbajnë një peshë më të madhe nga imponimi i normës së rritur të tatimit mbi të ardhurat, ndërkohë që personat fizikë ose mikrobizneset kanë ndjerë një ulje të ngarkesës, duke krijuar kështu një paragjykim në aplikimin e tatimit mbi të ardhurat për ata që ndodhen në kufirin e qarkullimit midis dy trajtimeve të ndryshme të tatimit.

Njëtrajtësi në rolin e detyrimeve të sigurimeve shoqërore për pagat.

Sistemi i sigurimeve shoqërore i ka mbajtur kontributet e sigurimeve shoqërore në një normë konstante sa 27.9% të pagës.

Reduktimi i normës minimale të tatimit mbi të ardhurat personale dhe rritja e normës së tatimit mbi fitimin.

Në përputhje me situatën ndërkombëtare, duke përfshirë edhe liberalizimin gradual të lëvizjes së kapitalit, Shqipëria si një të tërë uli normat e tatimit mbi të ardhurat për punonjësit dhe bizneset e vogla, duke nxitur në të njëjtën kohë zgjerimin e bazës tatimore përkatëse. Në mes të vitit 2014 dhe 2015, për punonjësit me paga të ulëta është aplikuar një normë tatimore 0%, dhe një rënie prej 20% në 100% të normave mesatare maksimale tatimore për bizneset e vogla, respektivisht një rënie prej 7.5% në 5% për segmentin e biznesit me qarkullim vjetor 5-8 milion lekë dhe nga 25,000 lekë në 0 lekë për segmentin e biznesit me qarkullim vjetor 2-5 milion lekë.

Ulja e normës maksimale për tatimin mbi të ardhurat personale në Shqipëri ka qenë shumë më e madhe se sa ulja mesatare në vendet e Ballkanit, ku norma e tatimit mbi të ardhurat personale ka mbetur mbi nivelin 10%, si ato që aplikojnë normën e taksës së sheshtë, po ashtu edhe ato që aplikojnë sistem progresiv.

Ndërkohë, rritja e tatimit mbi fitimin për bizneset e mesme dhe të mëdha me një maksimale të normës tatimore prej 50%, duke regjistruar një rritje të normës së tatimit nga 10% në 15% që nga viti 2014 ka rritur disi barrën mbi kapitalet e kompanive vendase dhe të huaja.

Një numër i tendencave të cituara më sipër kanë qenë padyshim reagime ndaj nivelit të evazionit për tatime të ndryshme (edhe pse ende nuk njihet ende zyrtarisht niveli i evazionit për asnjërin nga tatimet). Për shembull, rritja e të ardhurave prej tatimeve indirekte, nëpërmjet zgjerimit të bazës tatimore të TVSH dhe rritjes së normave të akcizës është rezultat jo vetëm i vullnetit të mirë politik, por edhe lehtësisë më të madhe të procesit të mbledhjes duke reduktuar mundësitë për evazion.

Shtrembërimet në tatimin mbi të ardhurat.

Një arsyetim i ngjashëm mund të jepet në avancë në lidhje me sistemin e thjeshtuar të tatimeve e taksave, si në përgjithësi dhe në veçanti për bizneset e vogla, të cilat janë më të vështirët për tu monitoruar, dhe ku informaliteti është më i zakonshmi dhe evazioni më i përhapuri. Reduktimi i normave të tatimit mbi të ardhurat ishte një vendim politik, i cili edhe pse nuk ka me tepri logjikë tatimore kërkon të dekurajojë shmangien e tatimeve, si dhe abuzimin e ligjeve tatimore në përgjithësi.

Por, një tipar karakteristik i sistemit tatimor në vitet e fundit është struktura e shtrembëruar e tatimit mbi të ardhurat, duke u mbështetur kryesisht në tatimin e korporatave dhe mungesa e harmonizimit me tatimet e tjera. Korporatat kontribuojnë me një mesatare prej më shumë se 60% në të ardhurat tatimore të gjeneruara nga tatimi mbi të ardhurat, si dhe akciza dhe TVSH-ja.

Në këtë mjedis tatimor, efektet e zhvendosjes së barrës tatimore dhe shpërndarja e saj midis shitësit dhe blerësit janë të pasigurta, pasi ato varen tërësisht nga kushtet e tregut.

Pjesa më e madhe e të ardhurave tatimore individuale vjen nga të ardhurat e profesionistëve formalë, me një përqindje më të vogël që rrjedhin nga të ardhurat e qirasë dhe të ardhurat e tjera nga kapitali. Për fat të keq, si rezultat i një sërë faktorësh të përhapur dhe të pasistemuar ende në favor të administrimit ka mundësi të kufizuara për të mbledhur tatimin mbi të ardhurat individuale në nivele të konsiderueshme.

Një element më tej në këtë ekuacion është fakti se fitimet kapitale marrin trajtim preferencial të panevojshëm, nisur nga realiteti i aplikimit të normës tatimore mbi këto të ardhura. Edhe pse sistemi i taksimit pretendohet se është progresiv për tatimin mbi të ardhurat, në fakt fitimet nga kapitali janë ende subjekt i taksës së sheshtë në vend të një normë progresive tatimore bazuar në shumën e kapitalit të fituar (qiratë, interesi, dividentët dhe fitimet kapitale), duke shpjeguar me këtë fakt edhe taksimin e dobët të të ardhurave kapitale.

Dështimi i tatimit mbi të ardhurat personale së bashku me tatimin mbi të ardhurat individuale për të qenë një burim i rëndësishëm i të ardhurave fiskale është për shkak të faktit se të ardhurat që nuk vijnë nga puna (paga etj.) Tatohen pak ose aspak. Si rezultat i këtij kombinimi faktorësh, tatimet mbi të ardhurat dhe fitimet kapitale personale aktualisht gjenerojnë një shumë që nuk e kalon mesatarisht nivelin e 1.4% të PBB-së, duke qenë disa herë poshtë nivelit mesatar të vendeve të OECD, ku pesha e tatimit e tejkalon nivelin e 9% të PBB-së.

Një element tjetër që ka penguar aftësinë e sistemit tatimor për të arritur objektivat e tij të aftësisë paguese, efikasitetit dhe barazisë është baza e ngushtë tatimore për të gjitha tatimet.

Ndërsa ka patur një zgjerim të bazës së TVSH-së, kjo në fakt nuk është shoqëruar me zgjerim të bazës për tatimin mbi të ardhurat personale dhe individuale. Të ashtuquajturat shpenzime tatimore janë të ardhura që, si rezultat i trajtimit tatimor preferencial të projektuar nga politika për të favorizuar apo stimuluar sektorë të caktuar, aktivitete, rajone apo agjentë ekonomikë, qeveria nuk ka arritur të marrë mbrapsht ato që ka synuar dhe programuar.

Gjatë dekadës së fundit, zbatimi i stimujve të tilla ka gërryer bazën e të ardhurave të tatimeve kryesore.

Promovimi i përjashtimit nga taksat dhe përfitime të tjera tatimore filloi në vitet 1990, bazuar në idenë se faktori më i rëndësishëm i zhvillimit do të ishte investimi.

Investimet private synohej të inkurajoheshin nëpërmjet lehtësirave fiskale për ato aktivitete që u konsideruan si strategjike (turizëm, industri, bujqësi). Aktualisht, shpenzimet tatimore kanë nevojë të shfajësohen jo vetëm për rritjen ekonomike dhe uljen e papunësisë, por edhe për nevojën e pritur për të siguruar nxitje për kapitalin e huaj për të zgjedhur Shqipërinë për të promovuar eksportet e mallrave të prodhuara në vend.

Rezultatet e marra tregojnë se në shumë raste këto instrumente jo vetëm kanë dështuar për të rritur nivelet e investimeve dhe aktivitetin ekonomik prodhues e konkurrues të ekonomisë tonë, por në disa raste kanë inkurajuar më shumë se gjithshka vetëm korrupsionin.

Në shumë raste, instrumentet janë shfrytëzuar në mënyrë oportuniste nga bizneset, të cilat i përdorën ato për të rritur përfitimin e tyre duke ulur kostot e pagimit të tatimeve të caktuara.

Ndërsa këto stimuj kanë pasur sukses në përgjithësi në modifikimin e shpërndarjes sektoriale të investimeve brenda vendit, ato nuk kanë ndryshuar ndjeshëm normën e investimeve vendase. Shpenzimet tatimore kanë një efekt negativ mbi kapitalin e shoqërive, si dhe në efikasitetin e tyre. Kufizimi i potencialit tatimor që përcjellin ato në sistemin fiskal krijon hapësirë për manovra fiskale për bizneset dhe personat e lidhur me to (politikanë dhe individë të inkriminuar.

Për më tepër, dhënie e përfitimeve për një grup të caktuar tatimpaguesish apo aktivitetesh ka çuar në një humbje të barazisë horizontale (biznes me biznes të ngjashëm).

Në drejtim të efikasitetit, shpenzimet tatimore kanë krijuar probleme në administrimin tatimor dhe kanë çuar në deformime të tjera në vendimet rreth strukturimit të ekonomisë drejt prodhimeve industriale dhe eksportit.

[1] përfshirja e tyre në TVSH ka bërë të jenë edhe objekt i tatimit mbi fitimin