Menaxhimi i rriskut të borxhit publik përmes këmbimit valutor dhe rrisku ndaj ekonomisë sot dhe nesër

Menaxherët e borxhit publik i kushtojnë vëmendje të konsiderueshme matjes dhe menaxhimit të ekspozimit të borxhit publik ndaj rriskut të luhatshmërisë dhe integritetit të monedhës vendase dhe të huaja, ndërsa përpiqen të vlerësojnë nivelin e rrezikut dhe, në veçanti, koston e shërbimit të borxhit të jashtëm në terma të monedhës vendase.

Financat publike shqiptare edhe pse kanë ulur në dekadën e fundit ekspozimin ndaj rriskut të monedhave të huaja ndaj kostos së borxhit publik duket se me daljet në ankande ndërkombëtare për borxhe të reja me kosto më të larta po ndikojnë në një tendencë të rrezikshme të ekspozimit të borxhit publik të ardhëm ndaj goditjeve të jashtme.

Këto përfshijnë goditjet prej rritjes së kostove të tregtisë të eksportuesve dhe importuesve, të tilla si ato që rrjedhin nga ndryshimet në çmimet ndaj të cilave ekonomia ka një ekspozim material, qoftë në anën e të ardhurave apo të shpenzimeve. Një ekspozim i lartë është edhe goditja nga flukset e kapitalit të huaj që vjen në formën e investimeve apo remitancave dhe burime të tjera informale. Ky rrisk bëhet edhe më i lartë, veçanërisht kur perceptimi i rrezikut në tregjet financiare ndërkombëtare ku Ministria e Financave merr hua përkeqësohet dhe ekspozimi ndaj rrezikut të mundshëm që kanë këto vende mbivendoset bashkë me rrisqet më lart. Por të mos harrojmë, që edhe fatkeqësitë natyrore në sezonin e ftohtë dhe të ngrohtë, po prishin me shpejtësi dhe në mënyrë dramatike parashikimet dhe kuadrin makroekonomik afatmesëm të qeverisë.

Këmbimet valutore në 2023 u përdorën për të konvertuar emërtimin e monedhës së borxhit të ri në Euro për të arritur financimin me kosto më të ulët, ndërkohë që ekspozimi ndaj rrezikut të këmbimit valutor i detyrimeve të shërbimit dhe shlyerjes së borxhit të kontraktuar mbeti i mbrojtur. Në veçanti, hyrjet e Euros dhe monedhave të tjera ishte pikërisht rasti që përdori buxheti i shtetit për të ulur rriskun e borxhit publik, duke e transferuar këtë rrisk në bizneset dhe në ekonomi, ashtu si ne e prezantojmë më poshtë.

Në këtë kontekst, kurset e këmbimit që kanë ndodhur në vitet e fundit me një luhatje mjaft të paqëndrueshme për shkak të goditjeve asimetrike të ofertës dhe kërkesës, politikave të varfra dhe të ndryshueshme makroekonomike dhe pasigurisë rreth situatës politike dhe ndryshimeve institucionale[1]  kanë krijuar një atmosferë asfiksuese dhe ndikim negative në ekonominë e dobët shqiptare, edhe pse është vlerësuar si rezistente ndaj goditjeve afatshkurtra. Ndikimi direkt në borxhin publik është presioni nga shtresat sociale dhe ekonomia e brishtë për më shumë fonde, por edhe në rritjen e paaftësisë paguese për taksat dhe rrjedhimisht ndikohet direkt deficit buxhetor, edhe pse kjo në 2023 “u menaxhua” me moskryerjen e shpenzimeve buxhetore të planifikuara.

Ja pse menaxhimi i rriskut të këmbimit valuator[2] për Shqipërinë, merr një rëndësi të dorës së parë për momentet që kemi folur dhe vijojmë të diskutojmë, pasi menaxhimi efektiv i rrezikut të këmbimit valutor është thelbësor për ruajtjen e përfitimit, stabilitetin e fluksit të parasë dhe mirëqenien e përgjithshme financiare.

Në qartësim të publikut, menaxhimi i rrezikut të këmbimit valutor është thelbësor për disa arsye.

Së pari, ai ndihmon bizneset dhe individët të zbusin humbjet e mundshme financiare të shkaktuara nga lëvizjet e pafavorshme të monedhës. Së dyti, menaxhimi efektiv i rrezikut rrit parashikueshmërinë e fluksit të parasë dhe lehtëson buxhetimin dhe planifikimin financiar më të mirë. Së treti, duke menaxhuar rrezikun e valutës së huaj, bizneset mund të ruajnë çmimet konkurruese, të përmirësojnë përfitimin dhe të zbulojnë mundësi të mundshme rritjeje duke përqafuar më shumë monedha.

Në analizën tonë, ku ne parashtrojmë arsyet pse duhet të veprohet nga institucionet ne gjejmë boshllëqe lidhur me shkaqet që kanë ndikuar në rriskun e këmbimit valutor, ku:

Së pari shikojmë se luhatjet në kurset e këmbimit nuk janë të nxitura kryesisht nga dinamika e ofertës dhe kërkesës në tregjet globale të monedhës. Më së shumti, ndikimet vijnë nga faktorë të tillë, si: informaliteti që nuk lejon politikat monetare dhe fiskale të kenë efekte balancuese në transaksionet e brendshme dhe ato me jashtë, disbalancat tregtare, flukset e kapitalit që janë shtuar ndjeshëm nga offshore, ngjarjet gjeopolitike dhe ndjesia e investitorëve që nuk arrijnë të kontribuojnë të gjithë në ndryshimet në vlerësimet e monedhës.

Së dyti, treguesit ekonomikë, duke përfshirë normën e inflacionit, normat e interesit dhe rritjen e produktit të brendshëm bruto (PBB) nuk kanë arritur të ndikojnë ndjeshëm në vlerat e monedhës, për arsye të një mungese të dukshme të investimeve të brendshme dhe nga jashtë në sektorë që prodhojnë dhe zgjerojnë ekonominë nëpërmjet eksportit. Ekonomia shqiptare është rritur nga pompimi pa kriter dhe efektivitet i fondeve të buxhetit në infrastrukturën e shtrenjtë dhe ende pa efekte në ekonominë qarkulluese, si dhe përdorimi pa analiza dhe studime të qarta të parasë që qarkullon për ta orientuar drejt diversifikimit të fondeve drejt burimeve njerëzore dhe teknologjisë inovative për rritje te kapaciteteve dhe produktivitetit.

Së treti, stabiliteti politik i hibridizuar mes mungesës së transparencës, llogaridhënies dhe rritjes së përqëndrimit të parave në duart e oligarkisë politiko-ekonomike, të cilat shprehen në politikat e qeverisë dhe ndryshimet rregullatore me pak efekte gjithpërfshirëse duket se kanë një ndikim të thellë në kursin e këmbimit valutor. Fryma zgjedhore politike që përcillet përditë përmes medias dhe mjeteve të komunikimit social dhe me përhapjen më të madhe në çdo segment të jetës, tensionet gjeopolitike, ndryshimet në politikat tregtare (Ballkani i hapur, integrimi i mefshët në ekonominë ballkanike) dhe mungesa e kontrollit të hyrjeve të kapitalit në ekonomi janë shembuj të faktorëve politikë dhe rregullatorë që mund të ndikojnë në vlerat e monedhës.

Por, a janë kryer dhe zbatuar gjithë hapësirat dhe detyrimet ligjore nga institucionet e Bankës së Shqipërisë, si dhe Ministrisë së Financave (sipas fushës së veprimit) për të menaxhuar rriskun e këmbimit valutor?

Në këtë situatë, luhatshmëria e kursit të këmbimit gjatë viteve të fundit dhe kryesisht në vitet 2023 – 2024, ka një devijim prej të paktën 25% nga vlera mesatare e kursit të këmbimit duke mbajtur në gjendje alarmi bizneset dhe individët për rrisqe ende të pamenaxhueshme nga dy institucionet kryesore. Luhatshmëria ende e lartë tregon rrezik më të madh të këmbimit valutor për periudhat e ardhme.

Vlerat e rrezikuara të humbjeve të mundshme të prodhuesve, mund të pësojë një çarje të tregut për shkak të lëvizjeve edhe më të pafavorshme të kursit të këmbimit, krahasuar me periudhat e mëparshme, pasi turizmi me hyrjet që po vijnë nga sezoni veror, si dhe prezenca e tij në ekonominë joformale, po implikon direkt për deformalizim edhe pjesët e formalizuara të ekonomisë që kanë të bëjnë me të.

Analiza e skenarit të mundshëm që mund të ndodhë në të ardhmen e afërt përfshin vlerësimin e ndikimit të mundshëm të faktorëve, që tashmë kanë ndikim të veçantë në kursin e këmbimit. Duke simuluar ndërthurjen e këtyre faktorëve të përmendur më lart, si dhe një reagim të pakët të politikës monetare dhe fiskale ndaj minimizimit të këtyre faktorëve mendojmë se rezultatet e mundshme dhe rreziqet shoqëruese të tyre do të vijnë duke u përkeqësuar në drejtim të kursit të këmbimit edhe pse jo me ritmet zhvlerësuese të vitit 2023.

Duke analizuar pritshmërinë për lëvizjet e ndryshme të politikës, të cilat ne besojmë se do të lançohen (edhe pse do të mungojë konsultimi dhe gjithpërfshirja e mendimit të ekspertizës vendase) në formën e një pakete të harmonizuar midis Bankës së Shqipërisë dhe Ministrisë së Financave dhe institucioneve partnere me to, ndoshta tashmë do të identifikohen masat reagente ndaj dobësive të sistemit dhe do të zhvillohen strategji të përshtatshme për menaxhimin e rrezikut të kursit të këmbimit.

Disa drejtime mund ti përmendim edhe në këtë parashtrim, megjithë mungesën e interesit nga institucionet financiare vendore për ti diskutuar si një prioritet kombëtar.

Së pari, ne sugjerojmë që politikat fiskale  duhet të marrin një pozicion mbrojtës, ku përfshihet adresimi i politikave kompensuese në instrumente financiare për të minimizuar ndikimin e lëvizjeve të pafavorshme të monedhës, që po godasin dhe dobësojnë ekonominë prodhuese.

Së dyti, ne sugjerojmë që një pozicion tjetër në mbrojtje për administrimin e rrezikut të këmbimit valutor është ndalimi me faza i përdorimit të monedhave të huaja në transaksionet cash në ekonomi.

Së treti, një pozicionim në sulm duhet të jetë fokusi për diversifikimin/ përhapjen e operacioneve të bizneseve ose portofoleve të investimeve nëpër gjithë Shqipërinë dhe vendet kufitare, ku përveç monedhave të ndryshme, të rrite portofoli i investimeve në monedhën vendase për të pompuar shumë më shumë lek në ekonomi dhe ku hyrjet e monedhave të ndryshme do të arrijnë të barazohen me Lekun. Duke diversifikuar, bizneset do të zvogëlojnë ekspozimin e tyre ndaj një monedhe të vetme dhe potencialisht të zbusin ndikimin e lëvizjeve të pafavorshme të kursit të këmbimit.

Së katërti është fillimi i një programi kombëtar mbi përdorimin e kompensimeve mes privatëve me njeri – tjetrin, ku të përfshihet kompensimi i të pagueshmeve dhe të arkëtueshmeve të shprehura në të njëjtën monedhë. Kompanitë me transaksione të rëndësishme fillimisht mund të përdorin marrëveshjet e kompensimit (netimit) në Lekë për të reduktuar rrezikun e valutës së huaj.

Së pesti, bizneset e mëdha duhet të zhvillojnë politika dhe procese për menaxhimin e rrezikut të këmbimit valutor. Këto politika duhet të përputhen me objektivin e përgjithshëm të rrezikut financiar dhe objektivat e biznesit. Firmat duhet të vlerësojnë rregullisht pozicionet e tyre të rrezikut, të monitorojnë zhvillimet e tregut dhe të mbajnë sisteme për raportimin në kohë dhe të saktë të rrezikut.

Së fundmi, qëndrimi i informuar për zhvillimet në tregjet globale dhe vendase të monedhës, teknikat e menaxhimit të rrezikut, teknologjia e automatizimit dhe ndryshimet rregullatore janë thelbësore në menaxhimin e rrezikut financiar nga luhatjet e tregut valutor. Edukimi dhe trajnimi i vazhdueshëm u mundëson firmave të përshtaten me kushtet në zhvillim të tregut dhe të rrisin aftësitë e tyre të menaxhimit të rrezikut.

Edhe pse rreziku i këmbimit valutor paraqet sfida, por dhe mundësi për bizneset dhe individët e përfshirë në transaksione ndërkombëtare ajo që vlen është të kuptuarit e situatës dhe tendencave nëpërmjet analizave periodike dhe të specializuara, si dhe duke zbatuar strategji efektive të menaxhimit të rrezikut, ku firmat mund të zbusin humbjet e mundshme, të rrisin stabilitetin e rrjedhës së parasë dhe të mbrojnë mirëqenien e tyre financiare.

[1] Thordur Jonasson, Sheheryar Malik, Kay Chung, and Michael G. Papaioannou, WP/2024/167, IMF

[2] Rreziku i këmbimit valutor, i njohur gjithashtu si rreziku i monedhës ose rreziku FX, i referohet potencialit për humbje ose fitim financiar që rezulton nga luhatjet në kurset e këmbimit. Ky rrezik është veçanërisht i rëndësishëm për bizneset e angazhuara në operacione ndërkombëtare.