Mbi integrimin e inteligjencës artificiale në sistemin gjyqësor shqiptar

Sistemi gjyqësor shqiptar sot gjendet në një krizë strukturore dhe funksionale që shtrihet përtej vonesave administrative të njohura. Për shumë qytetarë, drejtësia është një koncept i mohuar, pasi çështjet civile dhe penale zvarriten për vite, vendimet vonohen dhe stoku i dosjeve të patrajtuara arrin nivele shqetësuese.

Kjo situatë ka krijuar një humbje të thellë të besimit publik, duke hapur rrugë për ndërhyrje politike dhe korrupsion të përhapur, duke e bërë drejtësinë jo vetëm të vonuar, por shpesh edhe të ndikuar dhe të padrejtë.

Për shembull, Strategjia e uljes së numrit të çështjeve të prapambetura 2024-2027, e miratuar nga Këshilli i Lartë Gjyqësor apo Strategjia Ndërsektoriale e Drejtësisë 2024-2030 nuk kanë arritur ende të japin efekte të dukshme, duke vërtetuar se sfidat shkojnë përtej çështjeve teknike dhe kërkojnë ndërhyrje sistematike.

Në këtë kontekst kompleks, integrimi i Inteligjencës Artificiale (IA) mund të shërbejë si një mjet transformues për përmirësimin e funksionimit të sistemit gjyqësor.

Qeveria dhe segmente të sektorit privat kanë nisur eksperimentime me teknologji digjitale për menaxhimin e të dhënave dhe shërbimeve administrative, por përdorimi i IA në institucione kritike si gjyqësia dhe institucionet e pavarura mbetet ende në faza fillestare. Ky zhvillim tregon një kuptim të kufizuar, por potencialisht transformues, të mënyrës se si teknologjia mund të përmirësojë efikasitetin, transparencën dhe besueshmërinë.

Mundësitë e integrimit të inteligjencës artificiale në sistemin gjyqësor

Një nga përdorimet më të rëndësishme dhe potencialisht transformuese të Inteligjencës Artificiale në gjyqësor është përshpejtimi i shqyrtimit të çështjeve. Në Shqipëri, vonesat në trajtimin e çështjeve civile dhe penale janë një problem kronik. Stoku i dosjeve të patrajtuara është i madh, dhe qytetarët shpesh përballen me pritje që zgjasin vite. Kjo situatë ndikon drejtpërdrejt në besimin publik dhe në efektivitetin e gjyqësorit, duke e bërë drejtësinë jo vetëm të ngadaltë, por shpesh të pasigurt dhe të ndikuar nga faktorë të jashtëm.

Integrimi i IA për të automatizuar detyrat administrative mund të sjellë ndryshime të dukshme. Për shembull, menaxhimi i kalendarëve të seancave, përgatitja e dokumenteve dhe analiza e dosjeve mund të çlirojë kohë të çmuar për gjyqtarët, duke i lejuar ata të fokusohen te vendimet thelbësore. Një shembull ndërkombëtar është Kerala, Indi, ku përdorimi i kamerave të menaxhuara nga IA dhe i sistemeve inteligjente për monitorimin e dosjeve ka rritur efikasitetin e gjykatave dhe ka reduktuar gabimet administrative. Për Shqipërinë, një implementim i tillë mund të jetë pjesë e një reforme të gjerë që adreson sfidat strukturore dhe institucionale, përfshirë mungesën e stafit të kualifikuar dhe ndikimet politike që shpesh pengojnë funksionimin e pavarur të gjyqësorit.

Një tjetër përfitim kryesor lidhet me rritjen e transparencës dhe zvogëlimin e korrupsionit, një nga sfidat më të thella të sistemit gjyqësor shqiptar. IA mund të përdoret për të monitoruar vendimet gjyqësore, për të analizuar modelet e trajtimit të çështjeve dhe për të identifikuar anomalitë që mund të tregojnë ndikim të jashtëm ose praktika të padrejta. Një shembull i tillë gjendet në Indi, ku sistemet e IA analizojnë vendimet historike për të evidentuar modele të padrejtësive dhe pasiguri, duke ndihmuar gjyqësorin të jetë më objektiv. Në Shqipëri, asistenteja digjitale “Diella” në prokurimet publike ka treguar se teknologjia mund të ofrojë transparencë dhe integritet, duke shërbyer si precedent për monitorimin e vendimmarrjes në gjyqësor. Megjithatë, për të funksionuar efektivisht, ky implementim kërkon një kornizë ligjore dhe etike të qartë, trajnime të stafit dhe përdorim të sigurt të të dhënave.

Megjithatë, përdorimi i IA nuk është pa sfida. Një nga rreziqet kryesore është përforcimi i padrejtësive ekzistuese, pasi sistemet bazohen në të dhëna historike që mund të përmbajnë paragjykime të vendimeve të kaluara. Për shembull, në Indi, sistemet e parashikimit gjyqësor kanë reflektuar pabarazi të mëparshme në vendime, duke nxjerrë në pah nevojën për monitorim të kujdesshëm dhe trajnim të algoritmeve.

Një tjetër sfidë është mungesa e një kornize ligjore dhe etike të qartë, që mund të lejojë përdorim të paautorizuar dhe shkelje të të drejtave të qytetarëve. Një shembull nga praktika ndërkombëtare tregon se në disa vende ku IA është përdorur pa rregulla të qarta, qytetarët kanë marrë vendime të padrejta për mosmarrëveshje civile të vogla, duke krijuar shqetësime ligjore dhe morale.

Rreziku i manipulimit dhe ndikimeve politike mbetet gjithashtu i pranishëm. Nëse sistemet nuk shoqërohen me mekanizma transparence, auditimi dhe monitorimi, IA mund të përdoret për favore politike ose për interes të grupeve të caktuara. Një shembull mund të shihet në raste të përdorimit të algoritmeve gjyqësore në disa shtete, ku vendimet e dhëna automatikisht kanë reflektuar interesat e grupeve të fuqishme dhe jo drejtësinë neutrale.

Për të minimizuar këto rreziqe, është e domosdoshme të ketë trajnime të dedikuara për staf, standarde të qarta ligjore dhe etike dhe monitorim të vazhdueshëm të performancës së sistemeve, në mënyrë që IA të përdoret si një mjet për forcimin e drejtësisë, dhe jo për të riprodhuar padrejtësitë ekzistuese. Vetëm kështu, teknologjia mund të kontribuojë në një sistem gjyqësor më efikas, transparent dhe të drejtë për të gjithë qytetarët.

Perspektiva Ekonomike dhe Sociale

Nga një këndvështrim ekonomik, IA mund të reduktojë koston operative të gjykatave, të përshpejtojë vendimet dhe të krijojë një ambient më të favorshëm për bizneset dhe investitorët. Kur çështjet civile dhe komerciale shqyrtohen shpejt dhe vendimet janë të parashikueshme, kompanitë ndihen më të sigurt dhe humbjet ekonomike nga vendimet e vonuara ose të padrejta reduktohen ndjeshëm.

Shembuj konkretë përfshijnë Tarrant County, Texas, ku IA ka reduktuar kohën e përpunimit të dokumenteve dhe ka çliruar burime njerëzore, si dhe sistemin në Kinë, ku trajtimi i çështjeve të vogla dhe administrative ka ulur shpenzimet për gjykatat dhe qytetarët. Për Shqipërinë, një implementim i tillë do të përmirësonte sigurinë ligjore, ulë humbjet ekonomike dhe tërheqë investime të huaja direkte, duke nxitur zhvillimin ekonomik.

Nga një perspektivë sociale, IA mund të thjeshtësojë qasjen në drejtësi për qytetarët në zona të largëta, ata me kufizime fizike ose të ardhura të ulëta, duke ofruar informacion ligjor, asistencë për dokumente dhe udhëzime procedurale. Kjo mund të redukojë hendekun urban-rural, të rrisë besimin në sistem dhe të forcojë shtetin e së drejtës.

Integrimi i IA ofron një mundësi reale për një sistem gjyqësor më efikas, transparent dhe të drejtë, por suksesi kërkon trajnime të stafit, kornizë ligjore dhe etike të qartë dhe mekanizma të fortë monitorimi dhe auditimi për të garantuar që teknologjia të përdoret në shërbim të qytetarëve dhe drejtësisë.

Integrimi i Inteligjencës Artificiale në sistemin gjyqësor shqiptar ofron mundësi reale për të përmirësuar efikasitetin, transparencën dhe qasjen në drejtësi. Ajo mund të çlirojë kohë për gjyqtarët, të përmirësojë trajtimin e çështjeve, të zvogëlojë ndikimet e padrejta dhe të rrisë besimin e qytetarëve.