Gjendja aktuale e prodhimit të tekstileve dhe fasoneve në Shqipëri deri në vitin 2024

1. Rëndësia ekonomike e sektorit fason

Kontributi në PBB. Sektori i tekstileve dhe fasoneve kontribuon me rreth 8% në PBB, duke qenë një ndër shtyllat kryesore të eksportit.

Rreth 50% e eksporteve totale të Shqipërisë vijnë nga tekstilet dhe produktet e lidhura me to, me vlerë rreth 1.2 miliardë euro në 2023.

Shqipëria eksporton kryesisht këpucë, veshje dhe produkte të përpunuara për tregjet europiane si Italia, Gjermania dhe Greqia.

2. Fuqia punëtore dhe ndikimi social

Punësimi. Sektori fason punëson rreth 100,000 punonjës, duke përfaqësuar afërsisht 12% të forcës punëtore të formalizuar në Shqipëri. Pjesa më e madhe e punonjësve janë gra, kryesisht nga zonat rurale dhe semi-urbane, duke ndikuar pozitivisht në reduktimin e papunësisë në këto zona.

Pagat mesatare. Paga mesatare për punonjësit në sektorin fason mbetet relativisht e ulët, rreth 35,000-45,000 lekë/muaj, duke treguar një hapësirë për përmirësim.

3. Struktura e prodhimit

Modeli aktual. Prodhimi fason bazohet kryesisht në outsourcing të kompanive europiane, duke përfituar nga kostoja e ulët e punës në Shqipëri.

Lidhjet me tregun ndërkombëtar. Rreth 90% e prodhimit fason është i destinuar për eksport, kryesisht në tregun e BE-së. Vlera e shtuar e këtij sektori është relativisht e ulët (më pak se 20%), pasi një pjesë e madhe e materialeve dhe teknologjive importohen.

Të dhëna kryesore mbi performancën (2024)

Komente dhe analiza mbi sektorin fason në Shqipëri

1. Modeli aktual dhe varësia nga fasonët

Problemi kryesor është se sektori fason në Shqipëri mbështetet kryesisht në modele prodhimi outsourcing, duke e kufizuar ekonominë në një rol të “punëtorisë” për tregjet ndërkombëtare. Megjithëse sjell punësim dhe eksporte, vlera e shtuar mbetet e ulët dhe vendi nuk përfiton nga zinxhirët globalë të prodhimit në nivel të lartë.
Për të kaluar nga një ekonomi fason në një ekonomi me vlerë të shtuar, Shqipëria duhet të investojë në teknologji, brende kombëtare dhe përpunim të plotë të produkteve brenda vendit.

2. Pagat dhe fuqia punëtore

Paga mesatare në sektorin fason është ndër më të ulëtat në vend dhe kjo e bën të vështirë të tërhiqet fuqi punëtore e kualifikuar. Ndërkohë, emigrimi masiv ul më tej disponueshmërinë e punonjësve.
Politikat e rritjes së pagave dhe krijimit të kushteve më të mira pune janë të domosdoshme për të parandaluar largimin e punonjësve dhe për të përmirësuar cilësinë e prodhimit.

3. Teknologjia dhe automatizimi

Mungesa e investimeve në teknologji moderne dhe automatizim bën që sektori fason të mbetet joefikas krahasuar me vendet fqinje si Serbia dhe Maqedonia e Veriut.
Mbështetja nga qeveria dhe donatorët ndërkombëtarë për modernizimin teknologjik është kritike. Programe të posaçme duhet të krijohen për të financuar kompanitë që adoptojnë teknologji të reja.

4. Vlera e ulët e produkteve dhe mungesa e brendeve kombëtare

Shqipëria ka mundësi të përfitojë më shumë nga tregjet ndërkombëtare nëse krijon brende kombëtare që ofrojnë produkte me vlerë të lartë. Deri tani, eksportet dominohen nga produkte të përpunuara minimalisht.
Ndërtimi i markave “Made in Albania” duhet të bëhet prioritet për sektorin. Një strategji kombëtare për mbështetjen e eksportuesve që investojnë në cilësi dhe dizajn mund të rrisë vlerën ekonomike.

5. Konkurenca dhe ndikimi rajonal

Krahasuar me vendet e rajonit, Shqipëria ka kosto pune të ulët, por po humb avantazhin konkurrues për shkak të:

• Mungesës së trajtimit fiskal stimulues.
• Infrastruktures logjistike të dobët.
• Shpenzimeve të larta për energji.

Përmirësimi i infrastrukturës, qasja më e lirë në energji dhe politika fiskale më të favorshme janë domosdoshmëri për të mbajtur Shqipërinë konkurruese në rajon.

6. Eksportet dhe rreziku nga tregjet ndërkombëtare

Me rreth 90% të prodhimit të destinuar për eksport, fasonët janë shumë të varur nga kërkesat e tregjeve të BE-së. Çdo rënie e kërkesës nga partnerët europianë mund të ketë pasoja serioze.
Shqipëria duhet të diversifikojë tregjet dhe të krijojë produkte që mund të shiten edhe në tregun e brendshëm.

7. Politika dhe mbështetja qeveritare

Mbështetja aktuale e qeverisë për fasonët është e fokusuar kryesisht në ruajtjen e status quo-së. Nuk ka strategji afatgjata për transformimin e sektorit. Politika më aktive për të ndihmuar fasonët që të kalojnë në modele prodhimi me vlerë të lartë është urgjente.

Sfidat kryesore për sektorin e tekstileve dhe fasoneve

1. Varësia nga eksportet dhe modeli fason
   • Sektori varet pothuajse tërësisht nga kërkesat e tregjeve ndërkombëtare, duke mos zhvilluar brende shqiptare ose zinxhirë prodhimi me vlerë të shtuar.
2. Kostot në rritje
   • Kostot e energjisë dhe transportit kanë ndikuar negativisht konkurrencën e sektorit, krahasuar me vendet e rajonit si Maqedonia e Veriut dhe Serbia.
3. Teknologjia dhe inovacioni
   • Mungesa e automatizimit dhe investimeve në teknologji moderne po kufizon rendimentin dhe cilësinë e prodhimit.
4. Forca punëtore dhe ikja e fuqisë punëtore
   • Largimi i të rinjve drejt vendeve të BE-së ka krijuar një mungesë të theksuar të fuqisë punëtore të kualifikuar.

Tregu fason i tekstileve dhe prodhimeve të ngjashme në Shqipëri mund të konsiderohet një model ekonomik i përkohshëm dhe i kufizuar, dhe mund të jetë i perceptuar si një dështim i tregut për disa arsye. Megjithatë, ky perceptim varet shumë nga këndvështrimi dhe objektivat afatgjata që vendosen për sektorin. Ja disa aspekte që argumentojnë për dështimin dhe disa që mund të japin shpresë për transformim:

Argumentet për dështimin e fasonerisë shqiptare

1. Varësia nga tregjet ndërkombëtare dhe kërkesa e jashtme

Fasoneria shqiptare është pothuajse plotësisht e varur nga eksportet, kryesisht në tregjet e BE-së, sidomos në Itali, Greqi dhe Gjermani. Ajo është një industri e udhëhequr nga kërkesa e jashtme dhe ka pak aftësi për të kontrolluar çmimet dhe kushte të tregut.

Kjo varësi e madhe mund të bëjë që ekonomia të jetë e pasigurt për shkak të kriza ndërkombëtare apo ngadalësimit të kërkesës në tregjet evropiane. Kjo ndikon në një rrezik të lartë për stabilitetin afatgjatë të sektorit.

2. Vlera e shtuar e ulët dhe mungesa e inovacionit

Sektori i fasonëve ka një vlerë të shtuar relativisht të ulët, pasi shumica e punës është e orientuar në punë të thjeshta dhe përpunim të materialeve që vijnë nga jashtë. Shqipëria nuk ka krijuar brende të forta dhe të njohura ndërkombëtarisht.

Ka një mangësi të inovacionit dhe zhvillimit të teknologjisë që do të mundësonte konkurrencë më të lartë dhe një pozicionim më të mirë në treg. Shqipëria ka humbur mundësinë të krijojë një industri të fortë prodhimi që të shfrytëzojë vlerën e shtuar dhe të sjellë fitime të mëdha.

3. Kushtet e punës dhe pagat e ulëta

Paga mesatare në sektorin fason mbetet e ulët, dhe kjo e bën të vështirë tërheqjen dhe mbajtjen e punonjësve të kualifikuar, përfshirë të rinjtë që po largohen nga vendi.

Ka gjithashtu përfitime sociale dhe kushte pune të kufizuara, që ndikon negativisht në mirëqenien e punëtorëve, përkundrejt kushteve më të mira në shtetet e tjera të rajonit.

4. Konkurrenca nga vendet me kosto më të ulëta

Konkurrenca me vendet e tjera të rajonit dhe me kosto më të ulëta të punës (si Maqedonia e Veriut, Kosova, Serbia, etj.) po e bën të vështirë që Shqipëria të mbajë avantazhin e saj konkurrues. Sektori fason shqiptar ka filluar të humbasë terren për shkak të kostove të rritura për energjinë dhe infrastrukturën e dobët.

5. Pasiguria dhe dështimi i kontrollit të tregut të valutave

Një tjetër problem i mundshëm është pasiguria që lind nga mungesa e kontrollit të tregut të valutave, i cili mund të kontribuonte në zhvlerësimin e Euro-s, veçanërisht kur qeveria nuk i është përmbajtur politikave të qëndrueshme të menaxhimit të financave publike dhe politikave të mirëfillta për kontrollin e pastrimit të parave. Disa faktorë që ndikojnë janë:

• Mungesa e transparencës në menaxhimin e financave dhe përdorimin e burimeve të huaja mund të çojë në tërheqjen e investitorëve dhe uljen e kërkesës për valutë.
• Korupsioni dhe mungesa e kontrollit mbi rrjedhën e kapitalit mund të kontribuojnë në destabilizimin e kursit të këmbimit dhe humbjen e besimit në sistemin financiar të vendit.

6. Përgjegjësia e qeverisë në përdorimin e politikave ekonomike dhe fiskale

Qeveria ka përgjegjësi të drejtpërdrejtë për përmirësimin e legjislacionit dhe mbikëqyrjen e sektorit financiar për të parandaluar pastrimin e parave dhe për të mbajtur stabilitetin e kursit të këmbimit. Nëse qeveria nuk ndërmerr masa të mjaftueshme për të luftuar pastrimin e parave dhe për të forcuar mbikëqyrjen financiare, atëherë mund të quhet përgjegjëse për ndikimin e mundshëm negativ në kursin e monedhës.

Strategjitë anti-pastrimi i parave duhet të përfshijnë forcimin e kontrollit të institucioneve financiare dhe përdorimin e teknologjive moderne për të identifikuar dhe ndaluar flukset e paligjshme të parave.

Qeveria gjithashtu duhet të krijojë politika të qëndrueshme fiskale, të kontrollojë borxhin publik dhe të mbajë një bilanc të balancuar të financave publike për të shmangur ndikimet negative që mund të sjellin zhvlerësimin e valutës dhe pasigurinë ekonomike.

Argumentet për mundësinë e transformimit të Fasonerisë shqiptare

1. Potenciali i tregjeve të reja dhe diversifikimi

Shqipëria mund të shfrytëzojë pozicionin e saj gjeografik dhe marrëdhëniet me BE-në për të diversifikuar tregjet e eksportit, duke zhvilluar marrëdhënie tregtare më të thella dhe të qëndrueshme. Po ashtu, mund të zhvillojë tregun e brendshëm, që aktualisht mbetet i nënvlerësuar.

Ka mundësi për të hyrë në tregje të reja, duke shfrytëzuar marrëveshje tregtare si ato të nënshkruara nga Shqipëria me vendet e rajonit.

2. Rritja e vlerës së shtuar dhe krijimi i markave shqiptare

Sektori ka mundësi të kalojë nga fason në një prodhim të orientuar nga brendimet kombëtare, duke krijuar produkte të markave shqiptare dhe duke pozicionuar ato si produkte cilësore.
Kjo mund të sjellë rritjen e vlerës së shtuar për vendin, dhe t’i japë Shqipërisë mundësinë të zhvillojë industrinë e dizajnit dhe modës, që mund të jetë një drejtim i ri për zhvillimin ekonomik.

3. Inovacioni dhe dixhitalizimi

Shumë kompani fason mund të përfitojnë nga automatizimi dhe dixhitalizimi për të rritur produktivitetin dhe cilësinë e prodhimit. Përdorimi i teknologjive moderne mund të ndihmojë për të rritur efikasitetin dhe për të zvogëluar koston e prodhimit.
Ka mundësi për të investuar në produkte të personalizuara dhe të përshtatura për kërkesat e konsumatorëve, duke tërhequr klientë më të pasur dhe më të kërkuar.

4. Politika mbështetëse dhe investimet e mundshme

Me mbështetje të politikave të qeverisë për përmirësimin e kushteve të punës, mbështetje për investime në teknologji dhe infrastruktura, dhe zhvillimin e kushteve më të mira të biznesit, sektori mund të rritet dhe të bëhet më konkurrues.
Qeveria mund të ofrojë subvencione dhe stimuj për kompanitë që investojnë në avancimin e teknologjive, krijimin e brendeve dhe rritjen e cilësisë së produkteve.

Dështimi i tregut fason apo mundësia për transformim?

Tregu fason në Shqipëri, në gjendjen e tij aktuale, ka disa elementë që mund të konsiderohen si dështim në aspektin e vlerës së shtuar të ulët, varësisë nga eksportet dhe kushtet e punës. Megjithatë, nuk është një dështim i plotë, por më tepër një model ekonomik i kufizuar që ka mundësi për t’u transformuar.
Për të kaluar nga një sektor fason në një industrinë të qëndrueshme dhe me vlerë të shtuar, Shqipëria ka nevojë për:

1. Strategji për zhvillimin e brendeve kombëtare dhe diversifikimin e tregjeve.
2. Investime në teknologji dhe dixhitalizim.
3. Përmirësimin e kushteve të punës dhe rritjen e pagave për të tërhequr dhe mbajtur fuqi punëtore të kualifikuar.
4. Mbështetje nga politika publike për të nxitur sektorin në rrugën drejt modernizimit dhe rritjes së konkurrencës

Qasja për vitin 2025 dhe strategjitë për zhvillim

1. Rritja e vlerës së shtuar dhe diversifikimi i produktit

Mbështetje për krijimin e brendeve shqiptare:

Krijimi i markave kombëtare për veshje dhe tekstile që mund të pozicionohen si produkte “Made in Albania” me cilësi të lartë.

Objektivi duhet që deri në vitin 2027, 20% e eksporteve të jenë produkte të markave shqiptare, dhe jo vetëm fason.

Zinxhiri i plotë i prodhimit:

Investime në përpunimin e lëndëve të para (p.sh., pambuk, lëkurë) dhe prodhimin e materialeve tekstile për të reduktuar varësinë nga importet.

2. Automatizimi dhe dixhitalizimi

Incentiva për teknologji moderne:

Subvencione për kompanitë që investojnë në automatizim dhe robotikë për të rritur produktivitetin.

Objektivi duhet qe deri në 2030, të paktën 30% e procesit të prodhimit të jetë i automatizuar.
Trajnimi i forcës punëtore:Krijimi i qendrave të specializuara për trajnimin e punonjësve në përdorimin e teknologjive të reja.Partneritete me donatorë ndërkombëtarë për financimin e programeve të edukimit profesional.

3. Përfshirja në tregjet globale përmes teknologjisëE-commerce dhe eksportet online:

• • Krijimi i platformave të shitjes online për produkte shqiptare dhe partneritete me tregje globale si Amazon ose Zalando.
  • Objektivi: Rritja e eksporteve përmes kanaleve dixhitale deri në 15% deri në 2027.

Projektime për vitin 2025 dhe më tej

Eksportet totale nga fasonët: Parashikohet të rriten në rreth 1.4 miliardë euro deri në vitin 2025, nëse adoptohen teknologji moderne dhe politikat mbështetëse për tregjet globale.

• Numri i punonjësve mund të arrijë në 105,000, por sfida kryesore mbetet krijimi i kushteve për t’i mbajtur ata brenda vendit.
• Rritje deri në 400-450 euro/muaj në vitet 2025-2027.

Propozimet tona

Transformimi strukturor. Kalimi nga fason në prodhim me vlerë të shtuar është jetik. Krijimi i markave kombëtare dhe rritja e cilësisë do të çojnë drejt një sektori më të qëndrueshëm.

Inovacioni dhe dixhitalizimi. Adoptohen teknologji moderne për të rritur produktivitetin dhe për të reduktuar varësinë nga kostoja e ulët e punës.

Qëndrueshmëria sociale. Përmirësimi i kushteve të punës dhe pagave është kyç për të mbajtur punonjësit brenda vendit dhe për të forcuar konkurrencën rajonale.

Diversifikimi i tregjeve dhe produkteve, Shqipëria duhet të zgjerojë tregjet e eksportit dhe të krijojë produkte për tregun vendas për të minimizuar rreziqet nga krizat globale

Sektori i tekstileve dhe fasoneve mbetet një shtyllë kryesore e ekonomisë shqiptare, por ka nevojë për ndryshim strukturor. Qasja tradicionale e fasonëve nuk është e qëndrueshme për të ardhmen, dhe fokusimi në teknologji, brandet kombëtare dhe dixhitalizimin është thelbësor për të siguruar rritje afatgjatë dhe për t’i dhënë sektorit vlerën që meriton.