Bujqësia në Shqipëri: Gjendja Aktuale, Statistika dhe Perspektiva

Qasja “smart” në bujqësi është e vetmja rrugë drejt një sektori të qëndrueshëm, të produktiv dhe konkurrues. Përmes dixhitalizimit, përdorimit të teknologjive moderne dhe menaxhimit të qëndrueshëm, Shqipëria ka mundësinë të transformojë bujqësinë nga një sektor tradicional në një promotor të fuqishëm të rritjes ekonomike. Bashkëpunimi mes shtetit, fermerëve dhe sektorit privat është kyç për të realizuar këtë potencial

1. Gjendja aktuale dhe kontributi në ekonomi

Bujqësia është një nga sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë shqiptare, por është gjithashtu një nga më pak të zhvilluarit dhe më të sfiduarit. Sipas të dhënave nga INSTAT dhe Banka Botërore:

• Bujqësia kontribuon me rreth 18.5% të PBB-së, një nga përqindjet më të larta në Europë, ku mesatarja është nën 5%.
• Ajo punëson më shumë se 37% të fuqisë punëtore (rreth 420,000 persona), kryesisht në formën e ekonomive të vogla familjare.
• Megjithatë, prodhimi për hektar dhe vlera e shtuar mbeten shumë të ulëta në krahasim me vendet e rajonit.

2. Prodhimi bujqësor dhe struktura e tij

• Sipërfaqja bujqësore e përdorur (UAA): Shqipëria ka rreth 695,000 hektarë tokë bujqësore, nga të cilat vetëm 50% janë të përdorura plotësisht për shkak të mungesës së mekanizimit dhe ujitjes.
• Prodhimi bujqësor total:
  • Në 2023, prodhimi i perimeve ishte rreth 1.2 milion tonë, ndërsa ai i frutave ishte 450,000 tonë.
  • Shqipëria është një eksportues i njohur për vaj ulliri, fruta (sidomos agrume) dhe perime (domate, kastraveca). Eksportet bujqësore përbëjnë rreth 5.5% të eksporteve totale.
• Eksportet: Në 2023, eksportet bujqësore arritën në 580 milionë euro, kryesisht produkte të papërpunuara (lëndë të para), me vlerë të ulët të shtuar, kjo vlerë është e ulët krahasuar me potencialin.

3. Problemet kryesore

1. Fragmentarizimi i tokës:
   • Pjesa më e madhe e fermerëve zotërojnë parcela të vogla prej 1-1.5 hektarë, që kufizon mundësitë për prodhim në shkallë të gjerë.
   • Vetëm 10% e fermave kanë më shumë se 5 hektarë tokë, që e bën konkurrencën me prodhuesit rajonalë shumë të vështirë.
2. Mungesa e mekanizimit dhe teknologjisë:
   • Vetëm 30% e fermerëve përdorin mekanizim modern, duke çuar në rendimente të ulëta krahasuar me rajonin (p.sh., prodhimi për hektar është 30-40% më i ulët se mesatarja e BE-së).
   • Investimet në teknologji moderne bujqësore janë të ulëta, me më pak se 100 milionë euro/vit të financuara nga qeveria dhe donatorët.
3. Problemet me sistemin e ujitjes:
   • 60% e tokës bujqësore vuan nga mungesa e sistemeve të ujitjes dhe kullimit.
   • Dëmet nga përmbytjet dhe thatësirat janë të zakonshme, duke ulur prodhimin dhe të ardhurat.
4. Mungesa e aksesit në treg dhe subvencione të ulëta:
   • Fermerët shqiptarë marrin subvencione shumë më të ulëta krahasuar me vendet fqinje: vetëm 30-50 euro/hektar krahasuar me mbi 150-200 euro/hektar në BE.
   • Kanalet e shpërndarjes së produkteve mbeten joefikase dhe shumë të ndërmjetësuara.
5. Emigracioni:
   • Shumë të rinj largohen nga fshatrat për të punuar jashtë vendit, duke krijuar mungesa fuqie punëtore dhe plakje të popullsisë rurale.

4. Të ardhurat dhe investimet në bujqësi

• Shpenzimet publike: Vetëm 3-5% e buxhetit kombëtar shkon për bujqësinë, një nivel shumë i ulët krahasuar me rëndësinë e saj në ekonomi.
• Investimet e huaja: Në 2023, Shqipëria tërhoqi rreth 20 milionë euro nga donatorët ndërkombëtarë për projekte bujqësore, por kjo është e pamjaftueshme për të mbuluar nevojat strukturore.
• Vlera e shtuar: Prodhimi bujqësor është i fokusuar kryesisht te produktet e para (raw materials), pa shumë përpunim, çka ul vlerën e eksporteve.

5. Rrugët e së ardhmes dhe potenciali për 2025-2030

Rritja e produktivitetit dhe konkurrencës

1. Konsolidimi i tokës:
   • Qeveria mund të promovojë modele të bashkimit të fermave ose qiratë e përbashkëta, për të krijuar ekonomi shkalle.
2. Modernizimi i teknologjisë dhe mekanizimit:
   • Investimet në traktorë, sisteme ujitjeje dhe teknologji të menaxhimit të të dhënave mund të rrisin produktivitetin për hektar.
   • Kostoja për modernizim për hektar është rreth 2,500-3,000 euro, një shpenzim që mund të subvencionohet pjesërisht nga qeveria dhe donatorët.
3. Rritja e subvencioneve:
   • Subvencionet duhet të arrijnë në të paktën 100 euro/hektar deri në 2027, për të konkurruar me vendet e rajonit si Serbia dhe Maqedonia e Veriut.
4. Diversifikimi i prodhimit:
   • Përqendrim më i madh te produktet me vlerë të lartë si erëzat (sherebelë, rozmarinë), bimët medicinale dhe produktet bio, që janë të kërkuara në tregjet ndërkombëtare.

Përmirësimi i qasjes në treg

1. Krijimi i kooperativave bujqësore:
   • Ato mund të lehtësojnë qasjen në treg dhe të eliminojnë ndërmjetësit, duke rritur të ardhurat e fermerëve.
2. Zhvillimi i infrastrukturës së logjistikës dhe magazinimit:
   • Shtimi i qendrave të magazinimit dhe frigoriferëve mund të reduktojë humbjet e produkteve (aktualisht deri në 30% e prodhimit humbet).

Integrimi me zinxhirët ndërkombëtarë

• Shqiptarët duhet të fokusohen te standardet ndërkombëtare për sigurinë ushqimore dhe certifikimet (GlobalG.A.P., ISO), që mund të rrisin eksportet dhe çmimet e produkteve.

Rrugëtimi i ardhshëm: Qasja “Smart” në bujqësi për 2024-2030

Bujqësia inteligjente (“Smart Agriculture”) përfaqëson një qasje të bazuar në përdorimin e teknologjive moderne dhe menaxhimit të qëndrueshëm për të përmirësuar produktivitetin dhe reduktuar ndikimet negative mjedisore.

Teknologjitë inteligjente në bujqësi

• Sensorë për monitorimin e tokës dhe ujit:
  Përdorimi i sensorëve për matjen e lagështisë së tokës, nivelit të ujit dhe cilësisë së ajrit ndihmon në optimizimin e ujitjes dhe përdorimit të plehrave.
  • Kosto mesatare: Rreth 300-500 euro/hektar, një investim i arsyeshëm në ferma të mesme dhe të mëdha.
• Dronët dhe imazhet satelitore:
  Dronët mund të përdoren për të monitoruar gjendjen e të mbjellave dhe për të identifikuar sëmundjet ose problemet e tokës në fazat e hershme.
• Makineritë autonome dhe robotët bujqësorë:
  Investimi në traktorë të automatizuar dhe robotë për vjelje dhe mbjellje do të reduktojë kostot e punës dhe do të rrisë efikasitetin.

Menaxhimi i të dhënave dhe dixhitalizimi

• Platforma dixhitale për fermerët:
  Krijimi i një platforme ku fermerët mund të regjistrojnë të dhënat mbi prodhimin, të monitorojnë tregjet dhe të marrin informacion për motin dhe praktikat bujqësore.
  • Shembull: Platforma të ngjashme në BE si “FarmSmart” kanë rritur të ardhurat për fermerët me 15-20%.
• Big Data dhe analiza e të dhënave:
  Mbledhja dhe analiza e të dhënave për trendet e tregut, sëmundjet e bimëve dhe parashikimin e prodhimit ndihmojnë në marrjen e vendimeve më të informuara.

Integrimi i qëndrueshmërisë në bujqësi

• Bujqësi precize dhe reduktimi i humbjeve:
  Përdorimi i plehrave dhe pesticideve vetëm aty ku nevojiten dhe në sasi të kontrolluara do të reduktojë kostot dhe ndikimin mjedisor.
  • Parashikimet tregojnë një rritje prej 20-30% të produktivitetit për hektar përmes bujqësisë precize.
• Energjia e rinovueshme në bujqësi:
  Instalimi i paneleve diellore dhe turbinave të vogla me erë për energji në fermat bujqësore mund të ulë shpenzimet operative deri në 30%.

Politikat dhe mbështetja financiare për qasjen smart

Rritja e subvencioneve dhe mbështetjes nga shteti

• Subvencionet duhet të arrijnë në 100-150 euro/hektar deri në vitin 2027, duke nxitur investime në teknologji.
• Fondi për zhvillimin e bujqësisë dixhitale: Një fond i posaçëm për të ndihmuar fermerët të adoptojnë teknologjitë dixhitale dhe të monitorojnë rezultatet e tyre.

Përdorimi i fondeve të BE-së dhe donatorëve

• Shqipëria mund të përfitojë nga programet e BE-së si IPARD II, që ofrojnë deri në 70% mbulim të investimeve për bujqësinë e qëndrueshme.

Reforma e pronësisë dhe konsolidimi i tokës

• Ndërhyrjet legjislative për të lehtësuar bashkimin e parcelave dhe krijimin e fermave të mëdha.
  • Objektivi deri në 2030: Rritja e mesatares së tokës për fermë nga 1.2 hektarë në 3 hektarë.

Projeksionet për 2024-2030

Nëse Shqipëria ndjek një qasje “smart” në bujqësi, projeksionet tregojnë:

• Rritje të prodhimit bujqësor me 30-50% deri në 2030, falë përmirësimit të teknologjisë dhe mekanizimit.
• Eksportet bujqësore mund të dyfishohen, duke arritur në rreth 1.2 miliardë euro/vit deri në 2030.
• Rritje të rendimentit për hektar me 50%, duke reduktuar varësinë nga importet dhe duke siguruar stabilitet më të madh në bilancin tregtar.

Bujqësia shqiptare ka një potencial të madh, por është e penguar nga fragmentarizimi i tokës, mungesa e teknologjisë, dhe mbështetja e ulët financiare.

Për të ardhmen, modernizimi, përmirësimi i sistemit të ujitjes dhe investimet në vlerë të shtuar janë kritike për transformimin e bujqësisë në një sektor strategjik për ekonominë shqiptare. Bashkëpunimi ndërmjet qeverisë, donatorëve dhe fermerëve është i domosdoshëm për të arritur qëndrueshmëri dhe konkurrencë në tregjet ndërkombëtare