Shqipëria përballë një ekonomie jashtë bankave

Në kohën kur Shqipëria shfaqet në raportet ndërkombëtare si një vend që po ecën drejt modernizimit ekonomik dhe fiskal, një fakt kokëfortë shpërfaq kontrastin brutal me këtë narrativë: mbi 4.3 miliardë euro janë jashtë sistemit bankar një rritje prej 10% krahasuar me periudhën e mëparshme. Ky është më shumë se një tregues monetary. Kjo është një simptomë strukturore e një modeli ekonomik dual, ku një pjesë e madhe e aktivitetit financiar ndodh në mënyrë joformale, jashtë çdo mbikëqyrjeje institucionale. Është një tregues i qartë i një realiteti të përditshëm ekonomik që ecën paralel me sistemin zyrtar: një “ekonomi në hije” që rrjedh përmes duarve të padukshme dhe që përbën një sfidë të madhe për shtetin, zhvillimin dhe besimin publik.

Ky fenomen ndikon negativisht në politikën monetare, formalizimin e ekonomisë dhe qëndrueshmërinë e të ardhurave publike – dhe në thelb, përfaqëson një krizë të besimit të trefishtë: ndaj bankave, ndaj shtetit dhe ndaj njëri-tjetrit. Kjo situatë kërkon një analizë më të thellë sesa përmbledhjet tipike burokratike, duke trajtuar faktorët e thellë, pasojat strukturore dhe alternativat e guximshme për të ndalur këtë rrjedhje.

Ekonomia në cash,  një zgjedhje e imponuar apo protestë kundër sistemit?

Sasia e parasë jashtë bankave është rritur, jo si rastësi, por si pasojë e një ekosistemi të ndërtuar mbi mungesën e besimit. Nga njëra anë, qytetarët dhe bizneset përballen me burokraci bankare, tarifa të larta, shërbime të ngadalta, ndërsa nga ana tjetër, shteti ofron siguri të ulët për pronën, procedura të paqarta fiskalizimi dhe një klimë të pasigurt për ndërmarrjet. Kur të gjitha këto bashkohen me perceptimin e një drejtësie të dobët dhe të një administrate tatimore selektive, zgjedhja për të funksionuar “jashtë sistemit” duket më pak si shkelje dhe më shumë si strategji vetëmbrojtjeje.

Një realitet me dy fytyra – ekonomia formale vs. ekonomia reale

Shqipëria operon sot nën dy regulla të pashkruara: një për politikën dhe raportet zyrtare, dhe një tjetër për mënyrën si zhvillohet aktiviteti ekonomik në praktikë. Bizneset, veçanërisht në sektorë si ndërtimi apo tregtia, zgjedhin të mbeten jashtë sistemit bankar për arsye të qarta:

• Shmangie fiskale, për të ulur barrën tatimore dhe shmangur deklarimin e plotë.
• Mungesë besimi ndaj bankave, për shkak të kostove, burokracisë dhe perceptimit të paqëndrueshmërisë.
• Pasiguri politike dhe ligjore, që i nxit qytetarët të mbajnë para “në shtëpi” përballë çdo skenari.

Kjo sjellje nuk është vetëm devijim nga rregulli, por reflektim i një sistemi ku rregulli nuk ofron siguri, drejtësi apo leverdi.

Rasti i ndërtimit: Laboratori i informalitetit të strukturuar

Sektori i ndërtimit, më shumë se çdo tjetër, tregon se si ekonomia informale është jo vetëm e pranishme, por e institucionalizuar:

• Pagesat cash për apartamente që nuk pasqyrohen në vlerat e kontratave.
• Punësim informal masiv, pa kontrata dhe pa sigurime shoqërore.
• Noteri që certifikojnë vlera fiktive, duke i dhënë legjitimitet juridik transaksioneve të errëta.
• Remitanca të padokumentuara që kanalizohen drejt pronave, jashtë çdo mbikëqyrjeje financiare.

Pagesat në dorë, kontratat fiktive, mungesa e verifikimit të burimeve të fondeve dhe punësimi informal janë praktikisht norma. Ndërkohë që shteti përpiqet të zbatojë fiskalizimin, ndërtuesit dhe blerësit thjesht adaptojnë skemat për të qëndruar jashtë radarëve financiarë. Shumë apartamente në Tiranë për afër gjysmën e vlerës së tyre blihen me cash, me vlera që nuk deklarohen kurrë, duke bërë që të ardhurat tatimore të humbasin, konkurrenca të shtrembërohet dhe rreziku për pastrim parash të rritet. Në këtë mjedis, ligji ekziston, por zbatohet me përjashtime; rregulloret miratohen, por nuk monitorohen; dhe reformat shpallen, por nuk zbatohen.

Në këtë ambient, retorika për formalizim tingëllon si një flamur i bukur mbi një anije që po fundoset nga pesha e hipokrizisë institucionale.

Politika monetare e bllokuar, kur paraja nuk i bindet bankës qendrore

Efektet e kësaj krize shtrihen përtej fiskalit. Me një pjesë të konsiderueshme të parasë që nuk qarkullon në sistemin bankar, Banka e Shqipërisë e ka gjithnjë e më të vështirë të ndikojë në treg përmes instrumenteve të saj – siç janë normat e interesit apo operacionet e tregut të hapur. Kontrolli i inflacionit, përkrahja e kreditimit apo stabiliteti financiar reduktohen në një luftë të pabarabartë me një sistem informal që nuk ndjek ligje financiare, por rregulla të vetë-shpikura nga praktikat e përditshme.

Kjo situatë sjell pasoja direkte:

• Politika monetare bëhet joefektive, pasi Banka e Shqipërisë humbet kontrollin mbi ofertën reale të parasë.
• Sistemi bankar humbet depozita, duke kufizuar kapacitetin për të dhënë kredi produktive.
• Buxheti i shtetit humbet miliarda, për shkak të evazionit tatimor dhe mungesës së kontrollit mbi bazën e taksave.
• Konkurrenca shtrembërohet, ku bizneset që operojnë ndershmërisht penalizohen, ndërsa ato informale përfitojnë.

Ky është një kërcënim për stabilitetin fiskal, rritjen ekonomike dhe vetë besueshmërinë e shtetit shqiptar në sytë e qytetarëve dhe investitorëve ndërkombëtarë.

Politika që zhgënjen dhe përse reformat janë “në letër”

Në letër, Shqipëria ka ndërmarrë hapa të shumtë për formalizim – fiskalizim digjital, reforma noteriale, masa kundër pastrimit të parave. Në realitet, këto janë ose zbatuar pjesërisht, ose janë anashkaluar me lehtësi nga një sistem që nuk ka pasur frikë nga ndëshkimi. Politika ka preferuar spektaklin e njoftimeve publike, ndërkohë që mungesa e burimeve njerëzore, teknologjisë, vullnetit dhe integritetit e ka bërë këtë betejë një simulim.

Çfarë mund të bëhet?

Jo reforma kozmetike, por rikonstruksion sistemik.
Për politikëbërësit: Rendi fiskal nuk ndërtohet me retorikë, por me struktura të mbrojtura nga abuzimi

Formalizimi nuk do të vijë përmes një tjetër fushate mediatike për fiskalizimin apo deklaratave kundër cash-it. Ai kërkon një strategji të integruar, të përbërë nga:

Për opinionin publik: formalizimi është një interes kolektiv, jo vetëm shtetëror

Qytetarët kanë arsye të jenë skeptikë ndaj sistemit. Por një ekonomi që funksionon pa banka është një ekonomi pa të ardhme. Ajo krijon pasiguri, penalizon punën e ndershme, ul investimet dhe e ekspozon vendin ndaj krizave. Formalizimi është një garanci për shërbime publike më të mira, konkurrencë më të ndershme dhe drejtësi sociale.

Për partnerët ndërkombëtarë: një indikator paralajmërues për stabilitetin makroekonomik

Rritja e parasë jashtë bankave duhet parë si indikator makroekonomik i rrezikut sistemik dhe i dështimit të qeverisjes fiskale. Ndërsa BE dhe organizatat financiare vlerësojnë progresin e Shqipërisë, ky fenomen duhet të përfshihet në vlerësimet e rregullta të riskut fiskal dhe sundimit të ligjit. Pa adresimin e këtij fenomeni, çdo përparim nominal mbetet i brishtë.

Në vend të përfundimit

Shqipëria mes realitetit informal dhe aspiratës europiane

Paraja jashtë bankave nuk është thjesht fenomen ekonomik, por është testi i vërtetë i reformës. Shqipëria duhet të zgjedhë: të ndërtojë një sistem ku rregulli sjell përfitim dhe drejtësi, apo të vazhdojë të jetojë me iluzionin e formalizimit, ndërkohë që realiteti zhytet më thellë në informalitet.

Kjo zgjedhje nuk mund të shtyhet më. As për qytetarët. As për politikën. As për të ardhmen.

Zgjedhja është mes kontrollit real dhe dorëzimit ndaj informalitetit. Rritja e parasë jashtë bankave nuk është thjesht një tregues financiar, por është pasqyrë e krizës së besimit ndaj shtetit, e dobësisë së institucioneve dhe e dështimit për të ndërtuar një ekonomi të drejtë. Shqipëria nuk ka më luksin të shtyjë përballjen me këtë sfidë. Pa një politikë fiskale dhe monetare që mbështetet në realitetin e vërtetë të parasë, çdo reformë do të mbetet kozmetike, dhe çdo premtim për drejtësi ekonomike, një tjetër fjali e zbrazët në deklaratat zyrtare