Ndikimi i ndërtimit në Mjedis dhe Shëndet*

Duke përdorur të dhënat për ndërtimin në Shqipëri, ku janë ndërtuar deri 49 milion m² gjatë 30 viteve të fundit si dhe duke përfshirë edhe 23.7 milion m² ndërtime informale të palegalizuara është e mundur të bëjmë një përllogaritje të përkufizuar për ndikimin në shëndetin e popullsisë dhe mjedisin, duke përfshirë ndikimin e qendrave urbane dhe ndërtimet në qytete të rëndësishme, si: Lezhë, Tiranë, Durrës, Kavajë, Vlorë, Himarë, Sarandë dhe bregdetin rural.

1. Pasojat në Mjedis

Një nga ndikimet më të dukshme të sektorit të ndërtimit është ndotja e ajrit dhe ujërave. Aktivitetet e ndërtimit çojnë në shpërndarjen e pluhurit dhe gazrave të dëmshëm, të cilat përkeqësojnë cilësinë e ajrit dhe rrisin sëmundjet e frymëmarrjes për banorët dhe punonjësit. Llogaritet se ndotja e ajrit mund të çojë në shpenzime mjekësore prej 90 miliard lekë në vit për trajtimin e sëmundjeve respiratore.

Po ashtu, ndërtimi shpesh ndikon në ndotjen e ujërave, çka sjell humbje të cilësisë së ujit dhe mund të kërkojë afër 250 milion lekë në vit për pastrimin e burimeve ujore.

Nga ana tjetër, ndërtimi shkakton gjithashtu shkatërrimin e habitateve natyrore dhe biodiversitetit. Ndryshimet në përdorimin e tokës mund të dëmtojnë ekosistemet dhe faunën. Ky ndikim është i vështirë për t’u matur monetarisht, por humbjet indirekte në turizëm dhe zhvillim të qëndrueshëm mund të jenë të mëdha.

Ndikimi i ndërtimit në Qendrat Urbane

Nga 72.6 milion m² sipërfaqe të ndërtuara, rreth 51% e kësaj sipërfaqeje është ndërtuar në Bashkinë e Tiranës, Kamzës dhe Vorës, duke përfshirë zonat më të dendura urbane.

Kjo ka çuar në një përqindje të lartë të ndotjes dhe konsumit të energjisë në këto zona, të cilat janë të ngarkuara me efekte negative mbi shëndetin e popullsisë dhe mjedisin.

Pjesa tjetër e ndërtimeve, që përbën rreth 40% e sipërfaqes së ndërtuar, ka ndodhur në qytetet si Lezhë, Durrës, Kavajë, Vlorë, Sarandë, Himarë dhe bregdetin rural.

Megjithatë, për shkak të rritjes së turizmit dhe zhvillimit të infrastrukturës, ndikimi i ndotjes dhe konsumit të energjisë në këto qytete dhe zona rurale është gjithashtu i rëndësishëm dhe pritet të rritet në vitet në vijim.

a. Tirana

Tirana ka përqindjen më të lartë të sipërfaqeve të ndërtuara, që përbëjnë 51% të gjithsej sipërfaqeve të ndërtuara në Shqipëri. Kjo ka çuar në një koncentrim të madh të emetimeve të CO₂ dhe ndotjes së ajrit.

Përllogaritja e emetimeve të CO₂ për një ndërtesë rezidenciale prej 100 m² është, sipas ekspertëve të sektorit si vijon, e shprehur në:

Emetimet gjatë fazës së ndërtimit. Gjatë ndërtimit, një ndërtesë mund të prodhojë 10-15 ton CO₂ nga procesi i prodhimit të materialeve, transporti dhe proceset ndërtuese.

Emetimet gjatë operimit. Një ndërtesë 100 m² mund të gjenerojë 3-5 ton CO₂ çdo vit nga përdorimi i energjisë për ngrohje, ftohje dhe energji elektrike.

Nëse marrim një numër të thjeshtë dhe supozojmë se 50,000 ndërtesa 100 m² janë ndërtuar në Tiranë, mund të bëjmë një përllogaritje të përgjithshme të emetimeve vjetore nga ky proces:

• Emetimet nga operimi: 50,000 ndërtesa × 3.5 ton CO₂ (mesatarja) = 175,000 ton CO₂ çdo vit.
• Emetimet nga ndërtimi: 50,000 ndërtesa × 12.5 ton CO₂ (mesatarja) = 625,000 ton CO₂ nga faza e ndërtimit (për vitin e parë të përdorimit).

b. Durrës, Vlorë, Lezhë, Sarandë dhe Bregdeti:

Në këto qytete dhe zona rurale të bregdetit, ndikimi është i dukshëm, por ndoshta më i moderuar krahasuar me Tiranën. Pjesa që përfaqëson 40% e sipërfaqes së ndërtuar do të kishte efekte më të kufizuara për emetimet e CO₂, por me zhvillimin e turizmit dhe rritjen e infrastrukturës, ky ndikim është në rritje.

Përllogaritja e emetimeve për 40% të ndërtimit në këto qytete:

• Emetimet nga operimi: 40% e ndërtimeve janë 21,200 ndërtesa (50,000 × 0.4). Kjo do të sjellë emetime vjetore prej 21,200 × 3.5 ton CO₂ = 74,200 ton CO₂ çdo vit.
• Emetimet nga ndërtimi: 21,200 × 12.5 ton CO₂ = 265,000 ton CO₂ nga faza e ndërtimit.

2. Pasojat në Shëndet

Ndikimi i sektorit të ndërtimit në shëndetin e njerëzve është një faktor thelbësor, pasi ekspozimi ndaj pluhurit, gazrave të dëmshëm dhe emetimeve të CO₂ ka pasoja të drejtpërdrejta në sistemin respirator dhe kardiovaskular. Ndërtimet në zona urbane, veçanërisht në Tiranë dhe qytetet bregdetare, kontribuojnë në një përkeqësim të cilësisë së ajrit, duke ndikuar negativisht në shëndetin e popullsisë dhe duke rritur koston e trajtimeve mjekësore.

Sëmundjet respiratore dhe kardiovaskulare

Shpërndarja e pluhurit nga ndërtimet dhe emetimet e gazrave të dëmshëm nga makineritë e ndërtimit ndikojnë drejtpërdrejt në rritjen e rasteve të astmës, bronkitit kronik dhe sëmundjeve të tjera respiratore. Grimcat e imëta (PM2.5, PM10) kanë një ndikim të madh në shëndetin e qytetarëve, veçanërisht të fëmijëve dhe të moshuarve.

Llogaritet se ndotja e ajrit mund të çojë në shpenzime mjekësore deri në 30 milion lekë në vit për trajtimin e sëmundjeve respiratore dhe kardiovaskulare. Në një nivel më të gjerë, kostoja ekonomike e humbjes së produktivitetit për shkak të sëmundjeve të lidhura me ndotjen e ajrit mund të jetë edhe më e madhe.

Rreziku i aksidenteve në vendin e punës

Ndërtimi është një nga sektorët me normat më të larta të aksidenteve në punë. Faktorë si siguria e dobët, mungesa e mjeteve mbrojtëse dhe ekspozimi ndaj lëndëve të rrezikshme kontribuojnë në një numër të lartë incidentesh. Në Shqipëri, çdo vit regjistrohen qindra aksidente të lidhura me ndërtimin, disa prej të cilave rezultojnë fatale.

Llogaritet se kostoja për trajtimin e aksidenteve dhe kompensimin e familjeve për humbjet e jetës mund të arrijë deri në 50 milion lekë në vit. Kjo shifër përfshin trajtimet spitalore, mungesën e produktivitetit dhe kostot e sigurimit të punonjësve.

Ndikimi i Emetimeve të CO₂ në Shëndet

Ndotja e ajrit nga ndërtimi nuk është vetëm një problem lokal, por ndikon edhe në ndryshimet klimatike globale. Emetimet e CO₂ dhe grimcat toksike nga ndërtimi kontribuojnë në efektin serrë dhe përkeqësimin e kushteve mjedisore.

Sipas vlerësimeve, një individ mund të ketë një kosto mjekësore mesatare prej 500-1,000 euro në vit për trajtimin e sëmundjeve të shkaktuara nga ndotja e ajrit. Nëse 50% e popullsisë së Shqipërisë (rreth 1.2 milion njerëz) është e ekspozuar ndaj ndotjes, atëherë kostoja totale vjetore për sistemin shëndetësor mund të arrijë në 900 milion euro.

Duke analizuar qytetet më të prekura:

• Kostoja në Tiranë (51%) = 459 milion euro.
• Kostoja në qytetet bregdetare (40%) = 360 milion euro.

3. Pasojat në Bujqësi

Ndërtimi ka gjithashtu një ndikim të drejtpërdrejtë në bujqësi, veçanërisht në dy aspekte kryesore: humbja e tokës bujqësore dhe ndotja e burimeve ujore.

Humbja e tokës bujqësore

Zhvillimi i shpejtë urban ka çuar në shndërrimin e një pjese të madhe të tokave pjellore në sipërfaqe ndërtimore. Në shumë raste, mungesa e planifikimit ka bërë që ndërtimet të shtrihen në zona bujqësore, duke reduktuar sipërfaqen e disponueshme për prodhim.

Sipas vlerësimeve, humbja e 100 hektarëve tokë bujqësore për shkak të ndërtimit mund të çojë në një humbje prodhimi prej 50 milion lekë në vit. Kjo ka një ndikim të drejtpërdrejtë në rritjen e çmimeve të produkteve bujqësore dhe uljen e vetë-mjaftueshmërisë ushqimore të vendit.

Ndotja e ujërave dhe kostoja për bujqësinë

Ndërtimi ndikon në cilësinë e ujërave, duke çuar në depozitimin e mbetjeve të ndërtimit në lumenj dhe burime ujore. Kjo mund të rrisë kostot për trajtimin dhe filtrimin e ujit për bujqësi.

Llogaritet se kostoja e pastrimit të ujërave të ndotura nga ndërtimi mund të arrijë deri në 250 milion lekë në vit. Kjo shifër përfshin investimet për pastrimin e burimeve ujore dhe koston shtesë që duhet të paguajnë fermerët për ujitjen e tokave.

Pasojat në Natyrë dhe Biodiversitet

Ndërtimi ka një ndikim të thellë në natyrë dhe biodiversitet, veçanërisht në shkatërrimin e ekosistemeve dhe humbjen e specieve vendase. Zonat e mbrojtura janë veçanërisht të rrezikuara, pasi ndërtimet e reja shpesh ndërhyjnë në habitatet natyrore.

Humbja e Biodiversitetit

Ndërtimi i pakontrolluar mund të çojë në shkatërrimin e pyjeve dhe tokave të gjelbërta, duke reduktuar hapësirat e jetesës për faunën e egër. Kjo ka pasoja të drejtpërdrejta në ekosistemin natyror dhe biodiversitetin e vendit.

Ndikimi në Turizëm dhe Klimë

Turizmi i qëndrueshëm në Shqipëri varet nga ruajtja e peizazheve natyrore. Ndërtimet e pakontrolluara, sidomos në zonat bregdetare, mund të dëmtojnë bukurinë natyrore dhe të reduktojnë atraktivitetin për turistët.

Humbjet ekonomike të lidhura me degradimin e natyrës dhe turizmit mund të arrijnë deri në 185 milion lekë në vit.

Kosto-Përfitimi dhe reagimet e mundshme

Kostot e larta të ndërtimit të pakontrolluar

• Kostoja vjetore për shëndetin nga ndotja e ajrit: 900 milion euro.
• Humbjet në bujqësi për shkak të humbjes së tokës dhe ndotjes së ujit: 300 milion lekë.
• Humbjet në turizëm për shkak të dëmtimit të natyrës: 185 milion lekë.

Strategjitë për një ndërtim të qëndrueshëm**

• Përdorimi i materialeve ekologjike për të reduktuar ndotjen.
• Zbatimi i normave mjedisore të BE-së, si teknologjitë e filtrimit dhe riciklimit të mbetjeve.
• Investime në infrastrukturën e gjelbër, për të zvogëluar ndikimin e ndërtimit në mjedis.

Ndikimi i ndërtimit në Shqipëri është i madh, jo vetëm në ekonomi, por edhe në mjedis dhe shëndetin publik. Politikat e reja për ndërtim të qëndrueshëm janë të domosdoshme për të minimizuar efektet negative dhe për të ndihmuar në ruajtjen e cilësisë së jetës dhe natyrës.

** Vijimin mund ta lexoni në studimin Shqipëria në ndërtim: Problemet dhe perspektivat e zhvillimit të qëndrueshëm prej 1995 – 2024