Rishpërndarja dhe pabarazia në Shqipëri

Analiza e strukturës së pabarazisë në Shqipëri tregon një situatë komplekse dhe sistemikisht të ndërlikuar, ku mekanizmat fiskalë, socialë dhe territorialë ndërlidhen në mënyrë që shpesh kufizon funksionin rishpërndarës të shtetit.

Në themel të problemit qëndron një sistem tatimor që nuk e realizon progresivitetin real, duke lënë tatimet indirekte si burimin dominant të të ardhurave buxhetore.

Këto taksa, si TVSH-ja dhe akcizat, janë regresive, pasi godasin më shumë shtresat me të ardhura të ulëta. Në të njëjtën kohë, mangësia e taksave efektive mbi pasuritë dhe shfrytëzimi i dobët i kapaciteteve për tatimin e të ardhurave të larta përforcon pabarazinë strukturore.

Rishpërndarja përmes transfereve sociale, ndonëse e pranishme në politikëbërje, mbetet joefikase dhe shpesh e padrejtë në targetim.

Mungesa e mekanizmave të saktë për identifikimin e nevojtarëve, si dhe ndarja e ndihmës sipas kritereve që shpesh nuk janë transparente, ka çuar në fenomenin e përfituesve të pasaktë, ndërkohë që më të varfrit shpesh mbeten të pambuluar.

Skemat si ndihma ekonomike, pensionet apo pagesat për papunësi nuk arrijnë të ofrojnë siguri reale, duke mos mbështetur mobilitetin social dhe zhvillimin njerëzor afatgjatë.

Dimensioni territorial thellon më tej këtë pabarazi. Zonat e pasura, kryesisht urbane dhe bregdetare, përfitojnë më shumë investime publike dhe infrastrukturë, ndërkohë që zonat e thella dhe të varfra vuajnë nga mungesa e shërbimeve bazë.

Kjo krijon “dy realitete” brenda të njëjtit shtet, ku mundësitë për zhvillim varen më shumë nga vendbanimi sesa nga aftësitë apo përpjekjet individuale.

Mungesa e granteve barazuese (equalization grants) për bashkitë më të varfra përforcon këtë hendek.

Fenomenet si informaliteti i lartë, korrupsioni dhe ndikimi i grupeve të interesit në politikëbërje pengojnë krijimin e një arkitekture fiskale që të jetë efektive dhe gjithëpërfshirëse.

Këto fenomene e bëjnë rishpërndarjen e burimeve publike të manipuluar, shpesh duke privilegjuar klientelizmin politik në vend të drejtësisë sociale.

Kjo situatë ka pasoja të thella strukturore dhe ndërbreznore. Polarizimi ekonomik dhe mungesa e shanseve reale për avancim po krijojnë një bllokim të mobilitetit social, duke lënë brezat e rinj në një cikël varfërie.

Kjo gjendje ndikon edhe në zhvillimin ekonomik afatgjatë, duke penguar ngritjen e një kapitali njerëzor të fortë, të aftë për të ndërtuar një ekonomi konkurruese. Në këtë mënyrë, zhvillimi njerëzor mbetet i fragmentuar, dhe shumë individë nuk arrijnë të realizojnë potencialin e tyre.

Në këtë kontekst, është e nevojshme të zhvillohen qasjet që përputhen me realitetin aktual të vendit. Nevojitet një ri-konceptim i rolit të shtetit si garant i barazisë, jo vetëm në rishpërndarje, por edhe në krijimin e kushteve të barabarta fillestare për të gjithë qytetarët. Ky ri-konceptim duhet të përfshijë:

• Një qasje të re ndaj taksave, ku fokusi kalon nga tatimet konsumatore te tatimet progresive mbi të ardhurat dhe pasuritë;
• Riorientimi i ndihmës sociale nga asistenca pasive drejt fuqizimit dhe përfshirjes;
• Ndërtimi i mekanizmave institucionalë kundër klientelizmit, përmes transparencës, dixhitalizimit dhe monitorimit publik;
• Zhvillim i balancuar territorial, që synon reduktimin e pabarazive ndërmjet rajoneve.

Në përfundim, rishpërndarja nuk është vetëm një çështje teknike fiskale, por një proces politik dhe etik, që përcakton formën e kontratës sociale në një shoqëri.

Nëse Shqipëria kërkon të ndërtojë një të ardhme me zhvillim të qëndrueshëm dhe drejtësi sociale, ajo duhet të transformojë mënyrën se si krijon, shpërndan dhe investon pasurinë publike.

Në këtë mënyrë, mobiliteti social dhe zhvillimi njerëzor do të mund të bëhen realitet për të gjithë, dhe jo privilegj për pakicën.