TVSH në Ballkanin Perëndimor: Varësia nga importet, informaliteti dhe menaxhimi fiskal

Përshkrim

TVSH-ja është një burim i rëndësishëm të ardhurash për Shqipërinë dhe shumë shtete të tjera. Ajo ka një ndikim të madh në sistemin fiskal, por edhe në informalitetin e ekonomisë. Në Shqipëri, 3/4 e TVSH-së mblidhet në dogana, duke treguar një varësi të lartë nga importet dhe një nivel të ulët të produktivitetit të TVSH-së brenda ekonomisë vendase. Disa nga karakteristikat dhe momentet kryesore të lidhura me TVSH-në dhe administrimin e saj nga vendet e rajonit të Ballkanit perëndimor janë përmbledhur në vijim.

1. Varësia nga importet dhe TVSH-ja

Në rajonin e Ballkanit Perëndimor, shumica e të ardhurave nga TVSH-ja vjen nga importet, duke i bërë ekonomitë e këtyre vendeve shumë të ndjeshme ndaj luhatjeve të tregjeve ndërkombëtare. Sipas të dhënave të fundit të Bankës Botërore (2023), Shqipëria dhe Kosova janë dy nga shtetet me varësinë më të lartë nga importet. Për shembull, në Shqipëri, më shumë se 70% e TVSH-së mbledhet nga mallrat e importuara, ndërkohë që në Kosovë kjo shifër arrin në 80%. Serbia dhe Maqedonia e Veriut kanë një peshë më të madhe të prodhimit vendas në buxhetin e TVSH-së, me importet që kontribuojnë rreth 50-60% të të ardhurave tatimore nga TVSH.

Ky model, që përqendron mbledhjen e TVSH-së në sektorin e importuar, e bën shumë të ndjeshëm sistemin tatimor ndaj faktorëve të jashtëm, si krizat ekonomike globale, ndryshimet e politikave tregtare dhe ngjarjet ndërkombëtare, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në të ardhurat e shtetit. Për shembull, gjatë krizës globale të vitit 2008 dhe pas saj, shumë shtete të Ballkanit Perëndimor përjetuan ulje të ndjeshme të të ardhurave nga TVSH, duke shkaktuar mangësi të mëdha në buxhetin e shtetit.

2. Paqëndrueshmëria e të ardhurave tatimore dhe teknologjia

Paqëndrueshmëria e të ardhurave nga TVSH është një shqetësim kryesor për financat publike në rajon. Për të menaxhuar këtë paqëndrueshmëri, shumë shtete kanë nisur përdorimin e teknologjisë dhe sistemeve digjitale për të rritur transparencën dhe efikasitetin e mbledhjes së TVSH-së. Në Shqipëri, për shembull, Administrata Tatimore ka implementuar një sistem të avancuar për ndjekjen e transaksioneve dhe të ardhurave nga TVSH përmes platformës online të “e-Tax”. Ky sistem përdor të dhëna në kohë reale për të ndihmuar tatimpaguesit dhe administratën të mbledhin dhe menaxhojnë të ardhurat më efikas. Ky model është gjithashtu i përdorur në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi, ku sistemi digjital “e-Vat” mundëson që të gjitha transaksionet të regjistrohen automatikisht dhe të bëhen të aksesueshme për autoritetet tatimore.

Në këto kushte, përdorimi i teknologjisë ka mundësuar rritjen e mbledhjes së TVSH-së dhe uljen e mundësisë për evazion fiskal. Sidoqoftë, ka ende sfida të mëdha, sidomos në shtetet si Bosnja dhe Kosova, ku infrastruktura digjitale është ende në zhvillim dhe nuk ka mbulim të plotë të tregut.

3. Informaliteti dhe struktura e TVSH-së

Informaliteti mbetet një problem i madh për shumë shtete të Ballkanit Perëndimor, me veçanërisht Shqipërinë, Kosovën dhe Bosnjën që përballen me nivele të larta të aktivitetit të padeklaruar ekonomik. Sipas të dhënave të Eurostat (2023), informaliteti në Shqipëri është mbi 30% e PBB-së, ndërkohë që Kosova dhe Bosnja përballen me nivele të ngjashme. Ky fenomen ndikon drejtpërdrejt në rendimentin e TVSH-së, pasi bizneset informale nuk e paguajnë TVSH-në, duke krijuar kushte për konkurrencë të padrejtë dhe zvogëluar të ardhurat për shtetin.

Për të luftuar informalitetin dhe për të rritur produktivitetin e TVSH-së, shtetet po përdorin gjithnjë e më shumë teknologjinë. Në këtë kuadër, përdorimi i sistemeve të menaxhimit të tatimeve në kohë reale dhe të lidhura me tregjet e pagesave elektronike mundëson identifikimin dhe monitorimin më të mirë të transaksioneve dhe të ardhurave të tatueshme. Shtetet si Serbia dhe Maqedonia e Veriut kanë bërë hapa të mëdhenj në këtë drejtim, duke përdorur sisteme të avancuara të ndjekjes dhe regjistrimit të transaksioneve të TVSH-së.

4. Rritja e çmimeve dhe ndikimi në konsumatorët

Në rajonin e Ballkanit Perëndimor, rritja e çmimeve të mallrave të importuara ka pasur një ndikim të rëndësishëm në konsumatorët e zakonshëm, për shkak të varësisë nga importet për mallra të nevojshme. Në Shqipëri, për shembull, çmimet e produkteve të ushqimit dhe naftës janë rritur me 15% në vitin 2023, dhe kjo ka ndikuar ndjeshëm në buxhetin e familjeve, duke i bërë ato më të varura nga subvencionet dhe ndihmat sociale. Në këtë kontekst, shtetet po përpiqen të përdorin teknologjinë për të monitoruar dhe kontrolluar çmimet në treg, përmes platformave online që sigurojnë transparencë dhe informacion të drejtpërdrejtë për çmimet dhe ofertat e produkteve.

5. Teknologjia dhe rritja e transparencës në buxhetin e shtetit

Përveç përmirësimit të mbledhjes së TVSH-së, përdorimi i sistemeve digjitale ka ndihmuar gjithashtu në përmirësimin e transparencës dhe menaxhimit të buxhetit të shtetit. Në vendet si Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, janë implementuar platforma të menaxhimit të buxhetit të shtetit që mundësojnë ndjekjen e shpenzimeve dhe të ardhurave në kohë reale. Ky proces ka rritur besimin e qytetarëve në qeverisje dhe ka mundësuar një mbikëqyrje më të mirë të fondeve publike.

Përveç kësaj, përdorimi i analizave të të dhënave dhe teknologjisë për prognozimin e të ardhurave dhe shpenzimeve ka mundësuar shtetet të krijojnë buxhete më të qëndrueshme dhe të parashikueshme. Në këtë mënyrë, shtetet mund të parandalojnë rritjen e borxhit publik dhe të kontrollojnë deficitin buxhetor.

6. Ndikimi i sistemit të kontrollit dhe mbikëqyrjes digjitale

Sistemet digjitale dhe kontrolli i mbikëqyrjes në kohë reale ndihmojnë gjithashtu në reduktimin e rrezikut të evazionit fiskal. Në Serbi dhe Maqedoninë e Veriut, përdorimi i sistemeve të automatizuara të regjistrimit të TVSH-së dhe të dhënave të transaksioneve ka mundësuar kapjen e më shumë biznesesh që evazionin fiskal. Ky proces është mbështetur nga analizat e të dhënave të mëdha dhe algoritmet për të identifikuar shkelësit dhe për të rritur produktivitetin e TVSH-së. Megjithatë, përdorimi i këtyre sistemeve ka kërkuar investime të konsiderueshme dhe ka hasur në rezistencë nga disa grupe biznesi, veçanërisht në vendet ku infrastruktura digjitale është ende në zhvillim.

Për të përballuar sfidat që dalin nga varësia nga importet, informaliteti dhe rritja e çmimeve, shtetet e Ballkanit Perëndimor duhet të vazhdojnë të investojnë në përdorimin e teknologjisë dhe sistemeve digjitale. Kjo mundëson një mbledhje më efikase dhe të drejtë të TVSH-së, duke ulur informalitetin dhe duke rritur transparencën.

Përdorimi i platformave të menaxhimit të tatimeve, si dhe ndjekja e transaksioneve në kohë reale, janë hapa të rëndësishëm për të siguruar një sistem tatimor më të qëndrueshëm dhe për të mbështetur zhvillimin e një ekonomie të bazuar në konkurrencën e ndershme dhe përmbushjen e nevojave të qytetarëve dhe bizneseve