Vlorë: Zhvillimi urban si stimul i fuqishëm zhvillimi dhe rilindje ekonomike dhe lufta ndaj korrupsionit

Për shkak se ndikimi i investimeve në infrastrukturë në nivelin e përgjithshëm të aktivitetit ekonomik varet nga shkalla e ngadalësimit produktiv në ekonomi, nga qëndrimi i politikës monetare dhe nga mënyra se si financohen investimet, është e pamundur të parashikohet me besueshmëri afatgjatë (më tej se pas pesë vitesh) efektet e këtyre investimeve në nivelin e përgjithshëm të aktivitetit ekonomik. Megjithatë, ne mund të projektojmë me besueshmëri ndikimin e investimeve në infrastrukturë në përbërjen e kërkesës për fuqi punëtore. Edhe nëse këto investime fshijnë format e tjera të shpenzimeve dhe nuk ndikojnë në nivelin e përgjithshëm të aktivitetit dhe punësimit, mbetet rasti që përbërja e punësimit të mbështetur nga shpenzimet shtesë për infrastrukturën do të ishte e ndryshme nga ajo e aktivitetit ekonomik që ai potencialisht zhvendos.

Sipas të gjithë skenarëve, vendet e punës të krijuara janë në mënyrë disproporcionale për meshkuj dhe janë të anashkaluara nga punëtorët më të rinj dhe gratë duke  u nisur nga kompozimi i ekonomisë në fillim viti 2021.

Rritja e produktivitetit ka probleme strukturore duke u ngadalësuar në ekonominë shqiptare[1], duke filluar edhe para fillimit të recesionit të pandemisë. Analiza jonë përputhet me një grup të madh dhe në rritje kërkimesh që argumentojnë bindshëm se investimet në infrastrukturë mund të nxisin edhe rritjen e produktivitetit të sektorit privat[2]. Por për të ndodhur kjo tendencë e argumentuar duket se ka një kusht kryesor uljen e korrupsionit, i cili në Shqipëri është përkeqësuar në vitin 2021[3].

Performanca e programeve të realizuara ka rritur kërkesën për investime private në ndërtim në 2021 dhe me gjasa edhe gjallërim të mundshëm të sektorit dhe vendeve të punës. Investimet e kryera nga fondet e Buxhetit të Shtetit dhe fondet e Bashkisë Vlorë kanë nxitur rritjen e kërkesave për leje zhvillimore në sektorin ndërtimor për banesa, duke futur në ekonomi për vitin 2021 dhe në dy vitet në vijim një fond privat financimesh nga kursimet e individëve dhe kredi bankare. Nisur nga vetëm këto dy aktivizime të fondeve me burime private (individë dhe biznese) sipas llogaritjeve të bëra nga ekspertët arrijnë të krijojnë një vlerë të shtuar sa 0.6% prodhimit bruto të vitit 2019.

Ndërkohë, ky gjallërim i sektorit të ndërtimit në raport me vitet e kaluara mundet të nxitë hapjen e të paktën 400 – 700 e vendeve të reja të punës në vit[4].

Për të realizuar rritjen e pritshme të shpenzimeve për infrastrukturën, Bashkia Vlorë (por jo vetëm kjo bashki) do të duhet të ofrojnë qeverisjes qendrore përzierjen e duhur të faktorëve ekonomikë, socialë dhe mjedisorë, të referuar ndonjëherë si mjedisi i favorshëm. Bashkia me kapacitete e veta dhe në bashkëpunim me faktorët ndikuesë dhe potencialet e pashfrytëzuara (OSHC, organizata biznesi, ekspertë të spikatur, sindikata, institute dhe think-tanke vendase dhe të huaja) do të duhet gjithashtu të krijojnë një mjedis biznesi më të favorshëm për investitorët, firmat inxhinierike dhe të ndërtimit duke kapërcyer apo transferuar si rrisk pengesa të tilla si rregulloret e paparashikueshme, vonesat burokratike dhe përpjekjet për të siguruar të drejtat e tokës.

• Urbanizimi në rritje kërkon shpenzime për sektorë të tillë të infrastrukturës jetike, si: uji, energjia dhe transporti.
• Rritja e prosperitetit në Bashki do të nxisë financimin e infrastrukturës drejt sektorëve të konsumit, duke përfshirë transportin dhe sektorët e prodhimit që ofrojnë dhe shpërndajnë lëndë të para për mallrat e konsumit.
• Ndryshimet demografike do të ndryshojnë, duke ndikuar si në sasinë ashtu edhe në llojin e shpenzimeve për infrastrukturën.
• Popullata në plakje (në zonat rurale) do të kërkojë investime shtesë të kujdesit shëndetësor, ndërsa popullata e re dhe rikthimet e mundshme të emigrantëve shqiptarë nëpër botë, por edhe nga vende të tjera do të kenë nevojë për më shumë shkolla dhe vende pune në sektorët e rinj të ekonomisë.

Hartimi i kalendarit të dialogut të lidershipit qytetar për temat për debat midis shoqërisë civile dhe inciativave qytetare me pushtetin vendor, si pjesë më e gjerë se konsultimi publik për vlerat qytetare. Në bazë të momentit në të cilin OSHC në Shqipëri po kërkojnë të evoluojnë drejt fokusimit në çështjet që përbëjnë interes të shtuar publik, si dhe për të qenë pjesë e tregut të ekspertizës në funksion të qytetarit, ekspertët tanë mendojnë se duhet futur si një instrument i freskët në komunikimin mes qytetarëve dhe qeverisjes vendore Dialogu Deliberativ[5]. Dialogët kërkojnë të gjejnë një bazë të përbashkët midis pjesëmarrësve, të gjejnë vende ku njerëzit bien dakord dhe të përdorin marrëveshjen për të gjetur një zgjidhje për problemin. Dialogët gjithashtu do të trajtojnë me respekt dallimet midis pjesëmarrësve, pa fyerje apo lëndime, dhe nuk do të ketë ndarje të palëve me emërtimet e konsumuara nga retorika boshe prej 3 dekadash, në “i majtë” ose “i djathtë”.

Ky dialog, i cili do të bazohet mbi një njohje të një regjistri egzistues të azhornuar nga AMSHC dhe pjestarë të tjerë të OSHC do të instrumentalizojë hartimin e një Kalendari të sinkronizuar sipas kalendarit të qeverisë vendore për vendimarrje mbi çështjet më të rëndësishme, si: draft projektet gjatë hartimit të strategjive, vendime për fatin e më shumë se një grupi të ngushtë qytetarësh, vendime për politikat fiskale vendore, vendimet për buxhetin vjetor dhe PBA etj.

Infrastruktura: Stimul i fuqishëm zhvillimi dhe rilindje ekonomike, por vetëm në disa raste të kufizuara. Ndërsa kërkimet empirike sugjerojnë se shpenzimet e infrastrukturës mund të kenë një efekt të fortë shumëfishues në përgjithësi në kushte më të mira, përmbushja e këtyre kritereve mund të jetë një sfidë.

Projektet e ndërtimit të infrastrukturës mund të duhen një ose disa vite për t’u ngritur për shkak të vonesës në zbatim. Kjo do të thotë që stimuli mund të mos jetë në kohë, pavarësisht nga ndikimi i tij total. Shpenzimet e ndërtimit priren të arrijnë kulmin vite pas fillimit të një projekti, kohë në të cilën ekonomia shpesh po rimëkëmbet. Kjo mund të krijojë një model prociklik, ku shpenzimet mbahen gjatë kohës kur ekonomia po vuan dhe më pas e mbistimulon ekonominë në kohë kur nuk është e nevojshme. Në këtë rast, efekti i madh stimulues i lidhur me këtë lloj shpenzimi mund të jetë kundërproduktiv, ekzagjerues dhe jo zbutës i cikleve ekonomike.

Kujdes! Kjo do të thotë se ka kaq shumë projekte infrastrukturore që do të ishin të dobishme si stimul, sa në fakt nuk është ky problemi me prioritizimin e shpenzimeve të buxhetit.

Për më tepër, investimi në kapitalin fiks, si në infrastrukturë, është domosdoshmërisht shumë i lokalizuar; nuk ka asnjë arsye për të pritur që shpërndarja rajonale e nevojave për infrastrukturë do të përkojë me shpërndarjen gjeografike të ndikimit të një recesioni.

Kjo mund të krijojë tension midis qëllimit të stimulit ekonomik dhe nevojës aktuale publike për infrastrukturën. Për më tepër, disa studime kanë treguar se në praktikë shpërndarja e shpenzimeve të infrastrukturës të lidhura me stimulin shpesh ndikohen shumë nga konsideratat politike dhe elektorale dhe jo nga njëri prej këtyre dy qëllimeve. Ndërsa kjo mund t’i bëjë shpenzimet e infrastrukturës shumë tërheqëse për politikëbërësit dhe politikanët, ajo mund të punojë në kundërshtim me qëllimet ekonomike të politikës.

Vini Re! Në rrethana të caktuara, shpenzimet e infrastrukturës mund të stimulojnë vërtet agregate të gjerë makroekonomikë si PBB-ja ose punësim total. Megjithatë, për shkak se projektet e infrastrukturës kërkojnë shumë kohë për të filluar, ato nuk mund të ofrojnë gjithmonë stimul në kohën e duhur për të ndihmuar gjatë një recesioni. Nëse infrastruktura nxitohet dhe fazat e planifikimit anashkalohen në përpjekje për të ofruar një stimul më në kohë, kjo mund të ketë pasoja negative afatgjata për ekonomitë rajonale që bëjnë dëm të qëndrueshëm edhe pas përfundimit të recesionit. Kjo do të thotë se për të qenë një stimul fiskal efektiv, qeveria do të duhet të sigurojë financim për projektet që janë planifikuar dhe filluar tashmë, nga të cilat vetëm në planet e zhvillimit të territorit ka kaq shumë. Për shkak të kësaj, infrastruktura do të kufizohet më tej si një mjet stimulimi, sepse ato projekte ekzistuese në këto tre vite të fundit u vendosën në rajonet më të goditura nga tërmeti i 26 nëntorit 2019, duke kufizuar më tej opsionet, por duke ndikuar në keqorientimin e politikës në drejtim të dyshimeve për korrupsion[6].

Së fundmi, inflacioni aktual në 2022 ka goditur industrinë e ndërtimit, prodhimit të lëndëve të ndërtimit dhe të tjerë sektorëve, që janë të përfshirë në krijimin e infrastrukturës, duke marrë fonde së fundmi[7] që përndryshe do të ishin stimuli i synuar për njerëzit që kanë më shumë nevojë. Efekti i tij i fortë si stimul për sektorin e ndërtimit do të thotë se stimuli vlen si mjet i fuqishëm për infrastrukturën e premtuar por të pambaruar, por këto konsiderata nënkuptojnë se ai mund të përdoret në mënyrë efektive vetëm në një mënyrë shumë të kufizuar. Nëse këto konsiderata shpërfillen, atëherë infrastruktura bëhet një mjet jo efektiv i politikës së zhvillimit, ose ndoshta një mjet kundërproduktiv.

Ne besojmë se viti 2022 mund të jetë një vit i rëndësishëm për projektet e infrastrukturës dhe kompanitë në hapësirë, veçanërisht ato që lidhen me aeroportin dhe portin, të cilat janë prioritete për Qeverinë Rama 3. Megjithatë, plani për të zbatuar fondet gradualisht ka të ngjarë të gjenerojë erëra më të forta për hapësirën e infrastrukturës në vitet në vijim.

Sipas Koordinatorit Kombëtar kundër Korrupsionit[8], lufta kundër korrupsionit nuk përbën vetëm një prioritet për Qeverinë Shqiptare, por është edhe një nga 5 prioritetet kyçe që Bashkimi Evropian ka vendosur për Shqipërinë në rrugëtimin e saj të integrimit në familjen evropiane.

Rrjeti i Koordinatorëve Anti-Korrupsion është një strukturë nën drejtimin e Koordinatorit Kombëtar kundër korrupsionit, Ministrit të Drejtësisë. Me urdhrin nr. 106, datë 25.07.201ç të Kryeministrit,“Për krijimin, përbërjen dhe funksionimin e Rrjetit të Koordinatorëve Antikorrupsion, të ndryshuar me Urdhrin e Kryeministrit nr. 86, datë 25.06.2020, përcaktohet krijimi dhe funksionimi i kësaj strukture.

Objektivi i kësaj strukture është lufta kundër çdo lloj forme të korrupsionit dhe forcimi i besimit te qytetarët për një administratë publike, efiçente dhe me integritet të lartë në shërbim të qytetarit. Struktura bashkëpunon me 47 koordinatorë kombëtarë me shtrirje në gjithë vendin në zbatim të Planit të veprimit 2020-2023[9], sipas Strategjisë Ndërsektoriale kundër korrupsionit, 2015 -2020[10], e ndryshuar

Përveç 17 Institucioneve qendrore që përfshijnë çdo sector të ekonomisë dhe shërbimeve publike nëpër qendrat e rajoneve ka koordinatorë në Drejtoritë vendore të Agjencisë Shtetërore të Kadastrës, Operatorit të Shërbimeve të Kujdesit Shëndetësor, Drejtorisë të Përgjithshme të Arsimit Parauniversitar

Në kuadër të Objektivit Strategjik C3: Inkurajimi i bashkëpunimit me shoqërinë civile

Ndër objektivat  kryesorë strategjikë të AMSHC-së[11], siç është paraqitur me deklaratën e misionit dhe objektivat është promovimi i bashkëpunimit me organizatat e shoqërisë civile që fokusohen në antikorrupsion.

Aktualisht, Agjencia nuk ka një Program të specializuar për antikorrupsionin, që të koordinohet nga një departament i saj. Hartimi injë programi të tillë do të kontribuonte pozitivisht në bashkëpunimin afatgjatë me OSHC-të, duke    rritur parashikueshmërinë, angazhimin, qëndrueshmërinë dhe efektivitetin.

Programi duhet të përfshijë aktivitetet ekzistuese në fushën e antikorrupsionit, duke krijuar sinergji dhe efekt shumëfishues. Treguesi do të vlerësohet duke matur së pari krijimin e një Programi të Brendshëm për Antikorrupsionin (procesi) dhe më pas vendosjen e tij në funksionim (performanca).

Kujdes! Në sinkron me Strategjinë dhe për të qenë të bashkërenduar, ekspertët e projektit propozojnë ripërshtatjen e gjithë dokumenteve dhe politikave të hartuara nga pjesëtarë të ndryshëm të shoqërisë civile duke identifikuar opinionet, kapacitete dhe opsionet[12] për të koordinuar me AMSHC dhe Koordinatorin Kombëtar Kundër Korrupsionit për të propozuar një paketë më të plotë tematike (transparencë, llogaridhënie, përgjegjësi) dhe më të zgjeruar me anëtarësi se deri më sot (jo vetëm AMSHC dhe aplikues projektesh pranë saj, pasi në këtë marëdhënie nuk ka palë, por grupe të përbashkëta interesi.

Ndërsa qeveria përpiqet të përmbushë objektivat e dyfishtë të stimulimit të shpenzimeve për infrastrukturën dhe reduktimit të borxhit të qeverisë qendrore, Bashkia mund ta gjejë veten të paaftë për të bërë përparim të rëndësishëm në zhvillimin e infrastrukturës.

Sipas Anketimit tonë lidhur me pyetjen “A mendoni se investimet në projektet urbane kanë ndihmuar në zhvillimin ekonomik të qytetit dhe në punësim?”, 78% e publikut të pyetur u përgjigj “PO”, 10% u përgjigj “JO”, 10% u përgjigjën “Pjesërisht” dhe 2% u përgjigj “Nuk e di”.

Ky konstatim përkon gjithsesi me besimin për efektshmërinë në të ardhmen e investimeve që janë kryer apo janë në process, duke ju përgjigjur pyetjes “A mendoni se projektet urbane do të ndihmojnë në të ardhmen në më shumë mirëqenie për ju dhe zonën tuaj?”, 84% e tyre me “PO”, 9% u përgjigj “JO”, 6% e tyre “Pjesërisht” dhe 1% tjetër u përgjigj “Nuk e di”.

Vlora nuk ka një vlerësim ekonomik të azhornuar lidhur me efektet e zhvillimit pas 5 vitesh miratimi të PPV-së, një dokument i cili mungon. Ndër të paktat dokumente zhvillimore janë ato që lidhen me efektet e By-pass-it[13] dhe të Aeroportit të ri të Vlorës[14], si dhe analiza të medias investigative lidhur me projekt-vendimin për zhvendosjen e menaxhimit të integruar të mbetjeve në Sherishtë të Vlorës. Ne shprehemi të gatshëm për të bashkëpunuar për ta bërë të mundur një vlerësim ekonomik dhe fizibilitetin e projekteve ende të panisura duke konsideruar hapësirat e fondeve publik, por edhe partneriteteve publike-private, përfshirë edhe investitorë

Po ashtu edhe niveli i përmbushjes së programit politik dhe objektivave strategjike nevojitet të bëhet transparencë për të minimizuar faktorët e rrezikut për manipulim të qytetarëve me info të rreme/keqdashëse, por shërben edhe më mirë llogaridhënies dhe fokusimit të dialogut me OSHC dhe votuesit drejt temave që kanë nevojë për vëmendje dhe përkrahje më të madhe nga të gjithë

Për të qenë në kohezion dhe të bashkërenduar, ekspertët e projektit propozojnë ripërshtatjen e gjithë dokumenteve dhe politikave të hartuara nga pjesëtarë të ndryshëm të shoqërisë civile duke identifikuar opinionet, kapacitete dhe opsionet për të koordinuar me AMSHC dhe Koordinatorin Kombëtar Kundër Korrupsionit në një paketë më të plotë dhe më të zgjeruar me anëtarësi se deri më sot.

Fizibiliteti i investimeve duhet riparë. Një portofol i realizueshëm është një grup investimesh të zgjedhura nga alternativat e disponueshme brenda kufijve të burimeve kapitale të investitorit, qëllimeve të investimit dhe tolerancës ndaj rrezikut. E thënë thjesht, është një portofol që një investitor mund të ndërtojë, duke pasur parasysh asetet që ai ose ajo ka në dispozicion.

[1] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2022/05/04/albania-faces-new-economic-challenges-despite-strong-post-pandemic-recovery

[2] https://altax.al/investimet-publike-e-rritin-ekonomine-me-shume-se-ato-private/

[3] https://seldi.net/wp-content/uploads/2021/07/ACER_SELDI_ENG_CMS-2021-FINAL.pdf

[4] https://altax.al/punesimi-dhe-investimet-kapitale-ne-shqiperi-2016/

[5] një mënyrë tjetër për të pasur një diskutim të diskutueshëm, pa fitues apo humbës

[6] https://www.reporter.al/2021/12/07/fmn-kerkon-transparence-per-fondet-e-termetit-dhe-pandemise/

[7] https://euronews.al/vendi/aktualitet/2022/05/17/qeveria-u-jep-80-milione-e-ndertuesve/

[8] Ministri i Drejtësisë/Koordinator Kombëtar kundër Korrupsionit është njëkohësisht edhe kryetar i Task-Forcës Ndërinstitucionale Kundër Korrupsionit

[9] https://drejtesia.gov.al/wp-content/uploads/2021/04/1.-PLANI-I-VEPRIMIT-ANTIKORRUPSION-2020-2023_AL.pdf

[10] https://www.drejtesia.gov.al/wp-content/uploads/2021/04/6.-STRATEGJIA-ND%C3%8BRSEKTORIALE-KUND%C3%8BR-KORRUPSIONIT-2015-2020_AL.pdf

[11] Agjencia për Mbështetjen e Shoqërisë Civile

[12] https://weekofintegrity.al/wp-content/uploads/2019/08/MANUAL-MBI-LUFTEN-KUNDER-KORRUPSIONIT_FINAL_2017.pdf

[13] https://www.ebrd.com/english/pages/project/eia/42319nts-vlora.pdf

[14] https://www.infrastruktura.gov.al/wp-content/uploads/2019/12/AL-STUDIM-FIZIBILITETI-VIA.pdf