… treg kapitalesh në epokën e kapitalizmit postliberal

Funksioni primar i tregut të kapitalit është të bashkojë investitorët që blejnë letra me vlerë me ata që i shesin ato. Tre pjesëmarrësit kryesorë të tregut të kapitalit janë individët (të njohur edhe si investitorë), huamarrësit dhe aksionerët[1].

Nisur nga nevoja tashmë e madhe për të zgjeruar dimensionet e ekonomisë shqiptare e bashkë me të punësimin, krijimin e fondeve të nevojshme për investimet në infrastrukturë dhe frontin e madh të punëve publike, ashtu si dhe dëshira për të investuar rriskueshëm jashtë vendit kanë risjellë me forcë mundësimin e ofertimit privat dhe synimin e realizueshëm për bursën e aksioneve.

Por sa e mundur është tani dhe kush do të ishin disa detyra që duhen realizuar ndërkohë?

Vendi përballet me sfida të shumta në zhvillimin e tregut të kapitalit, si infrastruktura e pamjaftueshme e tregut[2], rregullimi dhe mbikëqyrja e dobët ose e papërshtatshme, dhe mungesa e informacionit të besueshëm për emetuesit. Përveç kësaj, ata gjithashtu shpesh përballen me kërkesën dhe ofertën e kufizuar.

Në kushtet e ofertës së parë publike duket sikur tashmë janë përmbushur kriteret për një treg që do të:

• rritet me shpejtësi në dimensione që mund të bëjnë dallimin nga deri më sot;
• ketë mundësi për të shitur dhe blerë nëpërmjet krijimit të një mjedisi fiskal të formalizuar;
• do të ketë garanci dhe besueshmëri në transparencën dhe tolerancën elastike ndaj rriskut

Le ta nisim me operatorët e tregut[3] që duhet të garantojnë funksionalitetin e infrastrukturës së tregut të kapitaleve si pjesa më e rëndësishme për mundësimin që oferta e parë publike të mos ngelet për shumë kohë pa oferta të tjera në tregun financiar shqiptar.

Industria e tregut të shitblerjes së kapitaleve në shumë vende që kanë krijuar tashmë një traditë (ashtu si mendohet të krijohet edhe në Shqipëri) nuk është më e dominuar kryesisht nga bankat e investimeve në anën e shitjes dhe nga menaxherët e fondeve në anën e blerjes. Në vend të kësaj, po krijohen mundësi për një grup të ri operatorësh të tregut, ofruesit e Infrastrukturës së Tregjeve të Kapitalit.

Në kushtet aktuale të tregut, pothuajse të gjithë këto segmente të tregut të shërbimeve (infrastruktura) jepen me shumë rezerva, por që në fakt pa këto shërbime nuk mund të pretendohet se ke krijuar mjedisin e duhur dhe të nevojshëm për funksionimin e tregut të kapitaleve.

Atëherë nisur nga nevoja për krijimin e një mjedisi për zhvillimin e tregut të kapitalit duke ju referuar edhe dokumentit politik[4] që synon pikërisht këtë qasje nevojitet që të fillohet nga organizimi i veprimeve dhe masave rregullatore pasi koha është sfida më e madhe e gjithë kësaj politike të freskuar lidhur me tregun e kapitaleve.

Ndërsa industria vazhdon të evoluojë në vendet përreth dhe në vendet partnere ekonomike dhe politike të Shqipërisë nevojitet që duke i qëndruar korrektësisht dokumentit të politikave të ndiqen edhe hapat e duhur për të realizuar edhe mundësinë e gjithpërfshirjes nëpërmjet mobilizimit të burimeve të duhura për realizimin e tyre.

Së pari, nevojitet një program i plotë, i qartë dhe shterues lidhur me adresimin e çështjeve të informalitetit, evazionit dhe pastrimit fiskal të llogarive të bizneseve që parashikohet të jenë pjesa e bazës së shërbimeve në tregun e kapitaleve. Ky hap nevojitet të ndërlidhet me udhërrëfyesin e dokumentit të politikave, me konsensus të gjerë politik dhe i ngjashëm me procesin e vetting-ut në drejtësi. Këtë qasje e favorizon tashmë fryma antikorrupsion dhe vullneti i shprehur i lidershipit të ri/ të ardhëm politik. Ndërkohë, momenti është i përshtatshëm për ta filluar një program kombëtar, për të shfrytëzuar edhe investimet në infrastrukturën fiskale lidhur me reformën tatimore dhe strategjinë e konsolidimit fiskal. Në këtë mes nevojitet edhe një qëndrim i qartë politik lidhur me nismat politike që konsiderohen të papajtueshme me parandalimin e pastrimit të parave, ligjin antimafia dhe ligje dhe akte të tjera që përfshijnë frymën anti korrupsion dhe anti evazion fiskal.

Së dyti, nevojitet që të vijohet me një program mbi analizimin, formatimin e kuadrit veprues dhe certifikimin e operatorëve që do të kryejnë shërbimet e infrastrukturës së tregut, si përmendur më lart. Ky hap kërkon një nivel përgjegjshmërie të lartë dhe është çelësi për të garantuar besueshmërinë e investitorëve ndaj tregut të ardhëm të kapitaleve.

Së treti është i nevojshëm se si të adresohet për zbatim objektivi për diversifikimin e tregut nëpërmjet promovimit të pjesëmarrjes më të madhe për  zgjerimin  e bazës së investitorëve. Një hap fillestar është nxitja e tregut të shërbimeve në anën e blerjes, nëpërmjet fillimit të ndërtimit të paketave të plota nxitëse për operatorët dhe bizneset që do të jenë pjesa e tregut që do të kenë të japin e marrin me investitorët/huadhënësit e kapitaleve, me huamarrësit/bizneset që do të bëjnë ofertat për blerje kapitali (lëshuesit e bonove kapitale), si dhe shërbimet ndihmëse që lidhen me edukimin, trajnimin, monitorimin, certifikimin dhe krijimin e mundësive të depozitimit dhe lëvizshmërisë së kapitaleve. Nëse këto tre pole të tregut të kapitaleve nuk ndërveprojnë midis tyre, atëherë kjo ndikon direkt në arritjen e objektivit kryesor, rritjen e të ardhurave dhe të tregut, i cili nëse nuk bëhet i madh dhe i fuqishëm nuk do të ndryshonte dukshëm nga deri më sot.

Natyrisht, që gjithë ky treg potencial i ardhëm nuk mundet dot të funksionojë pa informacionin, orientimin e tij dhe analizën e tregut, që është burimi kryesor ndikues për të marrë vendimet përkatëse secili nga pjesëmarrësit në treg.

Me rritjen e tregut ka një lidhje proporcionale edhe rritje të kërkesës për të dhëna dhe analizë analitike të tregut të kapitaleve dhe tendencave të tij (sot për sot në Shqipëri një analizë modeste bëhet vetëm për tregun e këmbimit valutor).

Në tregun e kapitaleve, të dhënat janë një burim i domosdoshëm dhe nuk është efektive që vendimet për të investuar në treg të bëhen individualisht, pasi kemi të bëjmë me të dhëna komplekse, dhe me nevojën e përpunimit dhe analizës nga profesionistë. Ndërsa teknologjitë e reja që shfrytëzojnë të dhënat dhe analitikën vazhdojnë të sillen në treg, industria po bëhet shumë më novative dhe efikase.

Është pikërisht angazhim/detyrë paraprake për operatorët dhe rregullatorët çështja e vlerësimit dhe menaxhimit të rriskut për investitorin dhe për huamarrësin në drejtim të krijimit të shpejtë të një aktiviteti të ri në ekonominë tonë, profesionin e analistëve të tregut.

Mënyra më efektive për të menaxhuar rrezikun e investimit është përmes vlerësimit të rregullt të rrezikut dhe diversifikimit. Edhe pse diversifikimi nuk do të sigurojë fitime ose garanci kundër humbjeve, ai siguron potencialin për të përmirësuar kthimet bazuar në qëllimet tuaja dhe nivelin e synuar të rrezikut. Gjetja e ekuilibrit të duhur midis rrezikut dhe kthimit i ndihmon investitorët dhe menaxherët e biznesit të arrijnë qëllimet e tyre financiare përmes investimeve me të cilat ata mund të jenë më të kënaqur.

Në momentin që tregu do të ketë marrë një rritje dhe zgjerim të tij, kjo do të kuptohet qartë se ka ndodhur pasi ne do të shohim gjithnjë e më shumë partneritete me kompanitë fintech (teknologjia financiare)[5] për të përmirësuar kujdesin ndaj klientit dhe për të ofruar shërbime që një shitës nuk mund t’i ofrojë më.

Por, një tjetër aktivitet i ri që duhet zhvilluar është edukimi financiar, i cili fillimisht duhet të mbështetet fillimisht nga fondet e buxhetit të shtetit, pasi mungesa  në  edukimin  financiar  vihet re   jo   vetëm   tek   investitorët aktualë,   por   edhe   te   vetë emetuesit potencialë të nesërm. Sipas dokumentit të politikave theksohet se “duke mos e kuptuar plotësisht riskun dhe përfitimet që sjellin alternativat e reja të financimit nëpërmjet emetimit të aksioneve apo obligacioneve, kompanitë refuzojnë ta konsiderojnë këtë formë, pasi e shohin si një shpërndarje të pronësisë në persona të huaj. Shumë biznese të cilat duan të listohen në bursë për tregtimin e aksioneve mund të druhen nga shtimi i kërkesave për raportim, si dhe shpërndarja e kontrollit të kompanisë së tyre në investitorë të jashtëm”.

Por një rrisk efektiv dhe që duhet të ketë shumë vëmendje nga rregullatori kryesor (AMF) dhe institucione të tjera (DPT, DPPPP, krimi ekonomik etj.) lidhur me monitorimin, analizën dhe hetimin e pandërprerë për rrisqet që mund tu vijnë nga mashtrimi i kompanive emetuese. Në një mjedis me informalitet të lartë, me para informale dhe qarkullim të parasë  jashtë bankës në vlera të larta natyrisht që duhet të fillohet të mendohet edhe për prime rreziku për të mbajtur të siguruara investimet në biznese që emetojnë aksione, por me një prirje të lartë për të kryer mashtrime. Në këtë mes, institucionet fiskale duhet të bashkëpunojnë me rregullatorin, që ashtu si ka një kuadër rregullator për raportime të qarkullimeve të dyshimta për paranë e pistë të jetë edhe në rastin e bizneseve që mund të kryejnë mashtrime. Gjithashtu, rezultati nuk nxitet nga një korrelacion i prirjes për të kryer mashtrim me faktorë të tjerë sistematikë të rrezikut të njohur në literaturën e çmimeve të aktiveve.

Në realitetin e sotëm, të gjitha sa më lart janë ende larg realiteti, pasi në vendet me treg kapitalesh të zhvilluar këto ndodhin kur ekzistojnë gjithë pjesët e duhura në mënyrë funksionale: investitorë me shumicë, huamarrës të certifikuar (fonde investimi, fonde pensioni, kompani publike të privatizuara) informalitet i përgjysmuar në krahasim me sot, para informale shumë më pak se sot dhe një treg që ka arritur në fazën finale për tu transformuar si tregu i bursës së aksioneve.

Nëse dallëndyshja e parë financiare, që ka dalë me ofertë publike modeste në ditët e fundit të majit 2023 do të pasohet edhe nga shumë të tjera, atëherë edhe publiku duhet të ndihet më i sigurt se tashmë tregu ka arritur madhësinë që ata të ndjejnë përfitimet reale që përcjell një treg kapitalesh në epokën e kapitalizmit postliberal.

[1] Aksionar është kushdo që blen aksione në një kompani që emeton aksione. Më e rëndësishmja, një aksionar mban aksione në kompani. Një investitor mund të investojë para në një kompani pa nevojën e emetimit të aksioneve. Gjithashtu, investitorët mund të zgjedhin të investojnë në çdo lloj strukture biznesi, duke përfshirë një kompani me pronësi të vetme, një partneritet, etj. Është mjaft e zakonshme që investitorët të vendosin para në bizneset fillestare për të ndihmuar rritjen dhe zhvillimin e tyre.
[2] Nëse i imagjinojmë tregjet financiare globale si një rrjet të gjerë, me para në forma të ndryshme në lëvizje të vazhdueshme, atëherë infrastruktura e tregjeve të kapitalit (eng. CMI) përbëhet nga të gjithë komponentët që e bëjnë të mundur këtë rrjedhë.
[3] platformat e tregtimit, ndërmjetësit, ofruesit e shërbimeve të informacionit dhe teknologjisë, depozituesit për letrat me vlerë dhe aktivitetet e shërbimit
[4] https://amf.gov.al/pdf/dokumenti_politik.pdf
[5] FinTech (teknologji financiare) është një term që i referohet softuerit, aplikacioneve celulare dhe teknologjive të tjera të krijuara për të përmirësuar dhe automatizuar format tradicionale të financimit për bizneset dhe konsumatorët njësoj.