Shpërndarja e barrës tatimore sipas destinacionit në Ballkanin Perëndimor 2023

Shpërndarja e të ardhurave buxhetore duhet që të marrë në konsideratë kërkesat e individëve, familjeve dhe bizneseve të vet, të cilët në rolin e tatimpaguesit direkt dhe indirekt pretendojnë përfitim proporcional të barabartë. Sipas kësaj kërkese që vjen natyrshëm si rimarrje mbrapsht e kontributit në buxhet dhe shoqëri, duhet që të përmbushen gjithë objektivat buxhetore për të futur gjithë të ardhurat e programuara. Ndërkohë duke qenë se qeveria ka edhe programe të mbartura, pra edhe kosto shtesë për to zakonisht merren edhe borxhe në tregjet financiare të jashtme ose brenda vendit.

Ndërsa, secila qeveri e Ballkanit Perëndimor (BP6) e rriti nivelin e kreditimit të shpenzimeve buxhetore me borxhe nga tregjet e brendshme dhe të huaja pas 2020, u vërejt shpejt, se kjo politikë pati më pak efektivitet nga ajo që duhet të bazohej te bërja e detyrave të shtëpisë duke rritur bazën e tatueshme nëpërmjet luftimit të informalitetit dhe krijimit e forcimit të një ambjenti mikpritës për biznesin.

Për të siguruar disiplinë buxhetore dhe planifikim financiar, financat e BP6 janë bazuar rreth një programi specifik afatmesëm me format të ngjashëm me vendet e BE-së. Por, rregullat nuk kanë kontribuar në qëndrueshmërinë e borxhit të brendshëm.

Të gjithë vendet e BP6 janë me deficit buxhetor në 2023, i cili është në rënie, ashtu si paraqitet edhe në Grafikun më poshtë. Kjo situatë vjen për arsye të kostove që kanë arritur të rriten në të gjitha vendet, që duhet të përballen me politikat sociale, ashtu si dhe investimet publike në rritje.

Nivelet më të larta të borxhit publik në rajon shihen te Mali i Zi (sa 70.5% e PBB-së) dhe në Shqipëri (sa 70.5% e PBB-së). Ndërsa në Serbi dhe Maqedoninë e Veriut shihet një nivel borxhi më i ulët se 55-56% e PBB-së[1]. Dy vendet me nivel borxhi optimal janë Bosnjë Hercegovina dhe Kosova, respektivisht në nivelet sa 26.7% dhe 17.2% e PBB-së.

Për Malin e Zi dhe Shqipërinë, mbetet ende një sfidë e madhe performanca buxhetore në vitin 2024, ku nëse do të kemi një borxh publik më të lartë ka të ngjarë të rritet kërkesa për huamarrje, pasi kërkohet një pjesë më e madhe të PBB-së për të paguar këtë borxh dhe normat e interesi mund të jenë më të larta dhe me maturime më të shkurtra, siç ka ndodhur për disa nga vende.

Kapërcimi i këtyre tavaneve është i kushtueshëm për vendet, pasi mund të ndikojë në rritjen e PBB-së dhe gjithë efektet domino që vijnë nga mospërmbushja e objektivave të rritjes ekonomike që është referenca e shumë objektivave fiskalë dhe jo vetëm buxhetorë.

Nëse nisemi nga të ardhurat tatimore të arkëtuara në buxhetet e vendeve të rajonit, në krahasim me të ardhurat buxhetore, vërejmë se ato mbajnë deri 90% të peshës së të ardhurave buxhetore.

Në Shqipëri të ardhurat tatimore zënë 93% të të ardhurave buxhetore dhe përveç Maqedonisë së veriut me një peshë të ardhurash tatimore sa 90% e të ardhurave buxhetore, vendet e tjera arkëtojnë të ardhura tatimore nga 86% deri 88% të të ardhurave buxhetore.

Nisur nga kjo logjikë buxhetore shihet se programi buxhetor në disa vende ka varësi më të vogël nga huatë dhe ndihmat dhe kjo pavarësi mundëson më shumë hapësirë për të ndërtuar programe më konsistente në funksion të qëndrueshmërisë së disiplinës fiskale, por edhe zgjerimit të programeve të reja.

Shpenzimet buxhetore (Tabela më poshtë) kanë në secilin prej vendeve të rajonit një pjesë më të madhe në raport me të ardhurat buxhetore, mesatarisht sa 2.3% e PBB-së në tri vitet e fundit. Sipas treguesve të volumit të shpenzimeve sipas vendeve, shihet se nivelin më të lartë në raport me PBB-në e shikojmë në Serbi (sa 44.9% e PBB-së), në Malin e Zi (sa 42% e PBB-së) dhe në BiH (sa 41.6% e PBB-së).

Këto shpenzime të larta në rajon janë në proporcion me nivelin e lartë të të ardhurave buxhetore.

Tre vendet e tjera të rajonit, i shikojmë me shpenzime buxhetore deri 15.7% më të ulëta (nëse krahasojmë Serbinë me Shqipërinë). Maqedonia e Veriut ka mbajtur të njëjtin nivel shpenzimesh buxhetore prej 2022 që janë sa 36.4% e PBB-së. Kosova në 2023 ka rritur nivelin e shpenzimeve buxhetore me 4.2% të PBB-së më shumë nga 2022. Shqipëria e ka ulur nivelin e shpenzimeve buxhetore në 2023 me 1.2% të PBB-së, kryesisht për arsye të moskryerjes së investimeve kapitale të planifikuara për 2023. Edhe për këto vende shihet se kanë një nivel më të ulët shpenzimesh buxhetore pasi janë të varur nga niveli më i ulët i të ardhurave buxhetore.

Pas uljeve të shpenzimeve qeveritare në nivele që arrijnë sa 1/3 e PBB-së, disa rezultate të mundshme janë ndikimi negativ në ekonomi, në sistemin fiskal dhe në jetën sociale.

Le të marrim në analizë Shqipërinë .

Efekti i parë është ekonomik. Një reduktim i kërkesës agregate[2], me ndikim uljen e ritmeve të rritjes së vendit dhe efekti i dytë një papunësi më të lartë, veçanërisht nëse sektori privat nuk e plotëson menjëherë boshllëkun e lënë nga reduktimi i shpenzimeve qeveritare. Në rastin e papunësisë, ne shikojmë se efekti nga 2022 është 0.2% më pak, çfarë provon faktin se papunësia do të ishte më e lartë, nëse llogaritim edhe emigrimin e një fuqie punëtore dhe daljet nga tregu i punës për arsye moshimi në vitin 2023 me të paktën sa 2.1% e popullsisë në moshë pune.

Efekti i dytë është fiskal. Ulja në shpenzimet e qeverisë ka çuar në një reduktim të deficitit buxhetor, i cili mund të shihet si pozitiv nga perspektiva e përgjegjësisë fiskale. Megjithatë, kjo mund të çojë gjithashtu në uljen e investimeve publike në fusha të tilla si infrastruktura, edukimi dhe shëndetësia etj.

Efekti i tretë është social. Rënia në shpenzimet e buxhetit të qeverisë ka ndikuar në programet dhe shërbimet sociale, duke ndikuar potencialisht në popullatat e cenueshme dhe duke çuar në debate rreth rolit të qeverisë në ofrimin e mirëqenies sociale.

Në përmbledhje të analizës lidhur me diskutimin se sa vlen një deficit buxhetor i vogël dhe një borxh publik në rënie në kushtet kur nuk kryhen shpenzimet sipas nevojave, nuk krijojnë dot kushtet për rritjen e produktivitetit dhe kjo ndikon direkt në bazën tatimore dhe barrën tatimore që duhet të shpërndahet mbi parimet e taksimit.

Në Malin e Zi dhe në Serbi, të ardhurat buxhetore janë sa 42.1% e PBB-së (Tabela më poshtë). Kjo balancë midis të ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore është tregues i një disipline fiskale të fortë dhe me ndikim edhe në uljen e deficitit buxhetor në vitin 2023.

Por edhe BiH ka futur në buxhet të ardhura sa 40.1% të PBB-së.

Tre vendet e tjera kanë futur në buxhetet e tyre nga 27.8% e PBB-së në Shqipëri, te 29.3% e PBB-së në Kosovë dhe sa 31.7% e PBB-së në Maqedoninë e Veriut.

Niveli i ulët i të ardhurave buxhetore krahasuar me tre vendet e tjera rajonale është tregues i një barre tatimore me peshë të vogël në krahasim me burimet që duhen taksuar, por edhe një politikë tatimore me mangësi, përderisa nuk arrin dot të taksojë më shumë.

Nga ana tjetër, besueshmëria e dobët buxhetore[3] është një problem për të gjitha vendet e rajonit. Ky realitet i buxheteve të vendeve të BP6 është i varur nga pasiguria dhe menaxhimi i buxhetit në termat e programimit dhe kontrollit në zbatim.

Nga analiza jonë e vazhdueshme vërejmë se problemet e buxhetit në vendet e rajonit janë një çështje menaxhimi dhe vullneti politik për tu përballur me korrupsionin (aftësi më e madhe e menaxhimit politik dhe teknik do t’i reduktonte mjaft probleme).

Ato shfaqen pikërisht për shkak të natyrës kontraktuale të buxhetit kombëtar dhe stimujve të ndryshëm të qeverisë dhe aktorëve të politikës dhe ekonomisë.

Problemi i buxhetit është se ky instrument i shërben dy qëllimeve të qarta. Kur këto synime nuk përputhen, procesi buxhetor humbet rëndësinë e tij;

Kryeministri i çdo vendi kërkon të menaxhojë burimet e brendshme në një mënyrë të ndryshme nga ajo që ai projekton në dokumentet zyrtare të buxhetit.

Është pjesërisht kompleksiteti i forcave që veprojnë mbi buxhetin që i pengon aktorët të braktisin plotësisht procesin: nuk është kurrë plotësisht e qartë nëse devijimet nga plani janë rezultat i një goditjeje të jashtme dhe kapacitetit të dobët, një paaftësie për të kontrolluar vartësit, ose presione konfliktuale nga grupe të ndryshme të interesit.

Në ballafaqimin mes të ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore vetëm Mali i Zi ka shpenzuar më pak se sa të ardhurat. Ndërkohë gjithë vendet e tjera kanë krijuar deficite buxhetore të niveleve të ndryshme, ku më i larti është në Maqedoninë e veriut dhe më i ulti në Shqipëri.

Në Malin e Zi dhe Maqedoninë e Veriut deficiti  buxhetor është ulur respektivisht në nivelet sa 5% dhe 4.9% e PBB-së dhe në Serbi është ulur sa 2.2% e PBB-së.

Shqipëria ka ulur deficitin buxhetor në nivelin sa 1.4% e PBB-së dhe Kosova sa 0.3% e PBB-së. BiH ka nje nivel të deficitit buxhetor sa 1% e PBB-së.

Nga të gjithë këto vende (Tabela më poshtë), shikohet dhe argumentohet pikërisht se një nivel i lartë të hyrash tatimore mundësojnë edhe shpërndarje të tyre në shpenzime të adresuara për drejtime të ndryshme të prioriteteve.

Kjo shpërndarje në këto nivele e buxhetit në vendet e BP6 është edhe një masë matëse lidhur me mënyrën se si performon secili nga vendet në lidhje me disiplinën fiskale, produktivitetin e politikave të qeverisë, si dhe mënyrën e përshtatjes me periudhat e vështira, që kanë ardhur në mënyrë të njëjtë dhe të papritur te secili nga vendet.

Mënyra e adresimit të shpenzimeve buxhetore është më tej qasja që provon edhe nivelin e transparencës në përgjigje të programeve dhe strategjive qeverisëse. Në shpërndarjen e buxhetit ne e kemi ndarë në tre drejtime kryesore, sipas strukturës së vetë buxhetit të shtetit, (a) shpenzimet për personelin (pa shpenzimet e tjera korente (b) shpenzimet për mbrojtjen dhe politikat sociale, (c) shpenzimet kapitale.

Nëse e analizojmë buxhetin mbi pjesën që shpërndan për mbrojtjen sociale, shihet se Bosnjë-Hercegovina dhe Maqedonia e Veriut kanë shpërndarë për shpenzime sociale, respektivisht sa 15.7% dhe 14.9% e PBB-së, me vullnet konsistent në vitet e fundit.

Mali i Zi dhe Serbia kanë një vijueshmëri të lartë të shpërndarjes së buxhetit për politikat sociale me nivel që respektivisht është sa13.1% dhe 12.9% e PBB-së së tyre.

Shqipëria në 2023 ka rënie të pjesës së buxhetit për politikat sociale me një nivel sa 11.1% e PBB-së, por me 2.8% të PBB-së më pak se dy vite më parë.

Kosova ashtu si Shqipëria nuk ka shpërndarë pjesë të madhe të buxhetit për politikat sociale (sa 11.2% e PBB-së), por tregon një vullnet në rritje krahasuar me dy vite më parë.

Në vendet e BP6, shpenzimet e përgjithshme të qeverive mesatarisht janë sa 13.2% e PBB-së së tyre, me një nivel që është i njëjtë në vitet e fundit, por i ulët në raport me vendet e BE-së[4] (më pak për 6.3% në raport me PBB-në).

Për shpenzimet për administratën e qeverisë, Bosnjë Hercegovina ka nivelin më të lartë që tregon sa 10.6% të PBB-së e në këto nivele është edhe Mali i Zi me shpenzime për administratën sa 10% e PBB-së.

Serbia vijon me të njëjtin nivel shpenzimesh si viti i kaluar edhe në 2023 duke dhënë fonde nga buxheti për administratën sa 9.7% të PBB-së së vendit.

Edhe Kosova ka dhënë fonde nga buxheti për administratën në nivel të konsiderueshëm apo sa 7.6% e PBB-së duke na treguar për një qeveri me dimensione të mëdha nisur nga niveli i shpenzimeve.

Ndërkohë, Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut kanë nivele të ulta të shpenzimeve në raport me mesataren  e vendeve të BP6[5] dhe respektivisht kanë shpenzuar për administratat sa 4.3% dhe 4.2% e PBB-së së tyre apo të paktën 1.7-1.8% më pak se mesatarja e shpenzimeve të vendeve të BE-së për shërbimet publike[6].

Shpenzimet për administratën dhe produktivitetin e saj

Përveç diskutimit se cili është pragu optimal për të klasifikuar madhësinë e një qeverie të sipas shpenzimeve që ajo kryen për veten, ne kemi diskutuar shpesh me analiza lidhur me rritjen e shpenzimeve për shërbimin publik dhe lidhja e tyre me produktivitetin (eficiencë dhe efikasitet).

Treguesit për “Efektivitetin e Qeverisë” në tërësi duhet të na japin një pasqyrë të perceptimeve të lidhura me:

• cilësinë e shërbimeve publike,
• cilësinë e shërbimit civil,
• shkallën e pavarësisë së saj nga presionet politike,
• cilësinë e formulimit dhe zbatimit të politikave, dhe
• besueshmërinë e angazhimit të qeverisë ndaj politikave të tilla.

Nga të dhëna të KDZ shihet se në vendet e BP6 efektivitetin e qeverisjes[7] më të lartë e ka Kosova, e ndjekur Mali i Zi, Shqipëria, Maqedonia e veriut dhe në fund Serbia.

Ndërkohë shpenzimet për administratën në Maqedoninë e Veriut dhe në Shqipëri prezanton një nivel më efektiv të shpenzimeve dhe tregues i qeverisjeve me dimensione të vogla.

Por, të gjitha këto shpenzime që kryejnë vendet e BP6 duhen parë me specifikat që ka hartuar secila qeveri për një përmbushje më të drejtë të detyrave dhe në përshtatje me nivelin e digjitalizimit të shërbimeve publike dhe rritjes së cilësisë së shërbimeve[8].

Vendet që paraqiten me shpenzime më të mëdha për administratën janë edhe ato që kanë të hyra më të larta tatimore se vendet e tjera, përveç Kosovës.

Qeveria e Kosovës me këtë nivel shpenzimesh, pas konsultimeve edhe me FMN-në e ka të domosdoshme që shpenzimet publike duhet të arrijë ti balancojë midis transfertave sociale dhe promovimit të transformimit ekonomik dhe qëndrueshmërisë, duke siguruar mbajtjen e një ekspertize të nevojshme brenda administratës.

Lidhja e efektivitetit të qeverisë me shpenzimet e qeverisë në përqindje të PBB-së tregon një pamje të ndryshme, nëse shikojmë grafikun e mëposhtëm nga i njëjti institut si më lart.

Nga pozicioni i secilit vend të BP6 nuk mund të konsiderohet asnjë korrelacion i qartë midis efektivitetit të qeverisë dhe pjesës së shpenzimeve të qeverisë në PBB.

Megjithatë, shumica e vendeve të BP6 shfaqin dukshëm pjesë më të ulëta të PBB-së për shpenzimet qeveritare. Ndërsa mesatarja për BE27 është 22,1 për qind, shpenzimet qeveritare të Ballkanit Perëndimor janë mesatarisht 16,3 për qind të PBB-së.

Shqipëria nisur nga barra fiskale e ulët në vijimësinë e dekadës së fundit, në tre vitet e fundit i ka ulur shpenzimet buxhetore, duke i lidhur me një pjesë të mirë e tyre me reformën urbane dhe për infrastrukturën, dhe më pak për shëndetësinë, arsimin, mbrojtjen dhe për subvencione dhe mbështetjen e përshtatshme sipas kërkesave që kanë sektorë dhe grupe të ndryshme të ekonomisë. Nisur nga kjo politikë jo e përshtatshme sipas kërkesave, por sipas prioriteteve që mendon qeveria, shihet se nuk e plotëson me efektivitet boshllëkun midis shpenzimeve dhe arkëtimeve nga taksat dhe tarifat lidhur me orientimet me peshë ku duhet të shpërndahet buxheti. Kjo qasje e qeverisë mund të kuptohet se është logjika e vullnetit politik që zbatohet për të arritur produktivitet të lartë buxhetor, por me shumë kosto të larta për gjithë kategoritë e individëve të cilët varen kryesisht nga transfertat e buxhetit (mbrojtja sociale dhe pensionistët),por edhe sektorët anemikë si bujqësia me nënsektorët e saj dhe prodhuesit në tërësi.

Ndërsa disa vende kanë ulur nivelin e shpenzimeve sociale shikohet një rritje e nivelit të shpenzimeve për personelin në sektorin publik, që flet për një rritje të nivelit të pagave në këtë sektor në përballje të sfidave që vijnë nga proceset e negociatave të anëtarësimit në BE. Shqipëria prej vitit 2023 ka zbatuar politikë të posaçme të rritjes së pagave, një nismë që tashmë po tenton të kapë nivelin e pagave referuese të vendeve të para të BP6.

Një problem i mprehtë në gjithë qasjen e qeverive mbetet fenomeni i korrupsionit, që përhapet më shumë nga viti në vit, të paktën nga informacionet që kemi nga raportuesit për vitin 2023. Edhe pse tendencat e digjitalizimit si instrument kryesor për të luftuar korrupsionin tashmë po zbatohen në nivele të ndryshme midis vendeve të BP6, shihet se kjo qasje e pa mbështetur edhe nga masa të tjera nuk ka forcën e nevojshme për të përballur fluksin e shtuar të korrupsionit.

Nëse shikojmë raportin për Shqipërinë[9] dhe në vendet e tjera[10] shihet se situatë nuk është më e mirë, por përkundrazi korrupsioni ka shënuar rritje dhe kapje të qeverive në mënyrë të shprehur në raporte në shumicën e vendeve.

Nëse kostoja e administratës është e lirë, përveç përfitimit buxhetor me gjasa shfaqet rrisku i shërbimeve publike të paplota dhe me cilësi. Por dëmi tjetër po aq i madh vlen për rrethanat kur një qeveri ka deleguar disa funksione në sektorin privat duke lehtësuar buxhetin, por duke rritur për qytetarët koston e shërbimeve, pas delegimit dhe shtyrjes në kohë të tyre nga partnershipi publik – privat.

Megjithatë, sfida mbetet për vendet e BP6, pasi u duhet të forcojnë kapacitetet administrative për të ndikuar më fort në hartimin dhe koordinimin e politikave ekonomike dhe fiskale, si dhe për të zbatuar reformat strukturore dhe rregullatore duke kërkuar një bashkëpunim nga gjithë faktorët kryesorë politikë dhe teknikë në vend.

Në përpjekjen për të argumentuar efektivitetin në ekonomi të investimeve me fonde publike vlerësohet, se një rritje e konsiderueshme në investimet publike mundet të nxisë punësimin në një kohë afatshkurtër dhe bazuar në rritjen e shpejtë të produktivitetit në dekadat e ardhshme buxheti përfiton të ardhurën e tij nga pagesa e dividendëve në vlera të konsiderueshme.

Në ballafaqimin midis të barrës tatimore mbi punën me shpenzimet sociale në vitin 2023. Shihet se Bosnjë-Hercegovina shpenzon për shpenzimet sociale aq sa përfiton nga taksat e punës të paguara në buxhet.

Maqedonia e Veriut, Mali i Zi dhe Shqipëria mbulojnë pjesën kryesore të shpenzimeve sociale me taksat e punës. Kosova dhe Serbia u duhen fonde garantuese nga të tjera zëra të buxhetit.

Ndërkohë që lidhur me nivelin e përshtatshëm të investimeve publike të ndërthurura me investimet e huaja dhe ato private në ekonomitë ballkanike duket se ka një fokus të qartë në përfitimet dhe rimarrjen e shpejtë të investimit janë shprehur shqetësime lidhur me faktin e investimeve publike inteligjente nga sektori publik.

Edhe në qoftë se rritja e investimeve publike në sektorë ekonomikë tradicionalë mund të rrisë performancën e ekonomisë, financimi i nevojshëm për investimet në sektorë që nuk kanë normë të lartë kthimi investimesh mund të paraqesë deformime ekonomike që do të zvogëlojnë rritjen në terma afatgjatë.

Kjo çështje vlen të diskutohet jo vetëm lidhur me faktin se sa investime publike duhen ndërmarrë (sasia), por edhe se si/ku kryhen financimet (cilësia).

Megjithëse vendet e BP6 do të preferonin të financonin projektet e tyre të investimeve publike drejtpërdrejt nga buxheti, siç bëhet në ekonomitë e zhvilluara që kanë akses të madh në tregjet e bonove për të financuar deficitet e tyre buxhetore, në fakt qeveritë ballkanike u duhet të kërkojnë burime të jashtme për të financuar projekte që më së shumti orientohen nga lidershipi politik në vend të kostos dhe përfitimit.

Kjo dalje në tregje ka kërkuar përpjekje shtesë, duke krijuar rreziqe të reja dhe potencialisht ka shtrembëruar prioritetet e politikave.

Financimi i projekteve të investimeve (veçanërisht marrëveshjet e partneritetit publik-privat) kanë hapur mundësi të reja, por gjithashtu kanë paraqitur sfida dhe rreziqe të reja që shumica e qeverive nuk janë të pajisura për t’i trajtuar në mënyrë adekuate.

[1] Borxhi bruto përtej kufirit 55-56 për qind të PBB-së shoqërohet me rritje më të ulët ekonomike

[2] një term i përdorur në makroekonomi për të përshkruar kërkesën totale për mallra të prodhuara në vend, duke përfshirë mallrat e konsumit, shërbimet dhe mallrat kapitale

[3] aftësia e një qeverie për të përmbushur objektivat e saj të të ardhurave dhe shpenzimeve gjatë vitit fiskal.

[4] në vendet e BE-së, shpenzimet e përgjithshme të qeverisë në vitin 2022 për mbrojtjen sociale arritën në 3.098 miliardë euro ose sa 19.5% të PBB-së.

[5] Mesatarja e shpenzimeve për administratën në BP6 është sa 7.7% e PBB-së së tyre

[6] https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Government_expenditure_on_general_public_services

[7] Tregon cilësinë e shërbimeve publike, cilësinë e shërbimit civil dhe pavarësinë e tij nga presionet politike, cilësinë e formulimit dhe zbatimit të politikave, si dhe besueshmërinë e angazhimit të qeverisë ndaj politikave të saj të deklaruara.

[8] https://altax.al/rritja-e-pagave-te-administrates-publike-vs-motivimit-per-tu-korruptuar/

[9] https://idmalbania.org/download/51918/?tmstv=1713877671

[10] https://balkaninsight.com/2024/01/30/little-change-in-balkan-corruption-perceptions-bar-decline-in-bosnia/