Rritja e pagave publike, burimet e buxhetit dhe qeveria e madhe

Të ardhurat e përshtatshme tatimore janë të nevojshme për të garantuar vijimësinë e reformimit të vendeve, por edhe për të përballuar shpenzimet sociale në rritje. Tatimet dhe taksat duhet më shumë se më parë t’u mundësojnë autoriteteve publike të kontribuojnë në mënyrë aktive në ndjekjen e qëllimeve ekonomike, sociale dhe të politikës mjedisore. Një rrjet i duhur rrugor, një sistem efikas i transportit, një shërbim shëndetësor me kosto të përshtatshme, si dhe një sistem arsimor i përshtatshëm, shpenzimet për menaxhimin dhe mbrojtjen e mjedisit, si dhe politikat aktive të punësimit dhe formimit profesional kërkojnë të gjitha injektimin e fondeve të mëdha të financave publike.

Por, kjo shpërndarje e të ardhurave buxhetore duhet që të marrë në konsideratë kërkesat e votuesve të vet, të cilët në rolin e tatimpaguesit meritojnë trajtim të barabartë përpara ligjit. Sipas kësaj qasje vjen natyrshëm, që të përmbushen gjithë objektivat buxhetore duhen të ardhura shtesë, që ose do të merren nga borxhet në tregjet financiare, ose nga zgjerimi i bazës tatimore për secilin nga tatimet me synimin për justifikimin e shpenzimeve sipas destinacionit të tyre.

Ndërsa, secila qeveri e Ballkanit Perëndimor (BP6) ka rritur normën e kreditimit të shpenzimeve buxhetore me borxhe nga tregjet e brendshme dhe të huaja, shihet se kjo politikë ka më pak efektivitet nga ajo që vjen direkt nga të hyrat tatimore. Por, duke parë se performanca fiskale është e kufizuar, përvoja e shpenzimeve të vitit 2022, pas një viti të mëparshëm me shpenzime të shtuara ka nevojë që të bëhet më shumë e lidhur me cilësinë e shpenzimeve dhe me grupimin e politikave reformuese.

Nisur nga fakti se shpenzimet janë sinjali se deri në ç’nivel duhet të planifikohen më saktë të ardhurat, nevojitet që të bëhen edhe modifikime të politikës buxhetore dhe atë fiskale me synimin e rritjes së efikasitetit të përdorimit të taksave dhe të ardhurave të tjera buxhetore.

Nivelin më të lartë të shpenzimeve buxhetore ndër vendet e BP6 në vitin 2022 e mban Serbia sa 46.8% të PBB-së së vendit me një deficit sa 8.1% e PBB-së. Po kështu edhe Mali i Zi ka një nivel të afërt të shpenzimeve buxhetore sa 44.8% të PBB-së vendore, por me një deficit të lartë ne nivelin sa 10.5% e PBB-së. Bosnjë-Hercegovina mban vendin e tretë për nivel shpenzimesh buxhetore të lartë sa 38.8% e PBB-së së vendit dhe me një deficit vjetor sa 1.4% e PBB-së.

Nga të tre këto vende shikohet dhe argumentohet pikërisht se një nivel i lartë të hyrash tatimore mundësojnë edhe shpërndarje të tyre në shpenzime të adresuara për drejtime të ndryshme të prioriteteve.

Mënyra e adresimit të shpenzimeve buxhetore është më tej qasja që provon edhe nivelin e transparencës në përgjigje të programeve dhe strategjive qeverisëse, por duke peshuar mirë edhe efektet dhe pasojat.

Për shpenzimet për personelin e qeverisë vendin e parë e mban Mali i Zi që ka shpenzuar sa 10.3% e PBB-së malazeze. Serbia mban vendin e dytë me nivelin sa 9.7% të PBB-së së vendit dhe pas saj është Bosnjë-Hercegovina me shpenzime sa 8.8% të PBB-së. Edhe Kosova ka një nivel shpenzimesh të afërt me këto vende duke shpenzuar për administratën sa 7.4% e PBB-së.

Ky nivel shpenzimesh i krahasuar edhe me shpenzimet e personelit të BE-së sa 0.9% e PBB-së[1]  i klasifikon këto shpenzime si më lart në nivelin e një qeverie të madhe apo me shpenzime të mëdha.

Ndërkohë shpenzimet për administratën në fund të 2022, në Maqedoninë e Veriut dhe në Shqipëri, respektivisht me nivelet sa 3.9% dhe 4.3% e PBB-së së secilit vend prezanton një nivel më efektiv të shpenzimeve dhe tregues i qeverisjeve me dimensione të vogla. Por, të gjitha këto shpenzime që kryejnë vendet e BP6 duhen parë me specifikat që ka hartuar secila qeveri për një përmbushje më të drejtë të detyrave dhe në përshtatje me nivelin e digjitalizimit të shërbimeve publike.

Vendet që paraqiten me shpenzime më të mëdha për administratën janë edhe ato që kanë të hyra më të larta tatimore se vendet e tjera, përveç Kosovës. Qeveria e Kosovës me këtë nivel shpenzimesh, pas konsultimeve edhe me FMN-në e ka të domosdoshme që shpenzimet publike duhet të arrijë ti balancojë midis transfertave sociale dhe promovimit të transformimit ekonomik dhe qëndrueshmërisë, duke siguruar mbajtjen e një ekspertize të nevojshme brenda administratës.

Por me vendimin politik të fundit në Shqipëri[2], kjo tendencë e shpenzimeve për administratën me peshë të ulët në raport me të ardhurat që mblidhen tashmë e çon treguesin te modelet e qeverisjeve me shpenzime të mëdha. Niveli i shpenzimeve për vitet 2023-2025, sipas deklaratës së Ministres së Financave do të arrijnë afër nivelit të Malit të Zi dhe Serbisë.

Në kushtet kur të ardhurat tatimore në vitet 2023-2025 parashikohen të jenë më pak se në vitin 2023[3], atëherë mbetet shumë shqetësuese vendim marrja politike pa konsideruar dhe referuar korrektësisht në treguesit fiskalë të viteve që vijnë. Ky krahasim vlen pasi si shpjegohet më lart, shpenzimet e mëdha në historikun e dekadës së fundit i kanë bërë ato vende që mbledhin edhe të ardhura në nivele 35-43% të PBB-së, pra të paktën 12 % të PBB-së më shumë se Shqipëria.

Nëse kostoja e administratës është e lirë, përveç përfitimit buxhetor me gjasa shfaqet rrisku i shërbimeve publike të paplota dhe me cilësi. Por dëmi tjetër po aq i madh vlen për rrethanat kur një qeveri ka deleguar disa funksione në sektorin privat duke lehtësuar buxhetin, por duke rritur për qytetarët koston e shërbimeve, pas delegimit dhe shtyrjes në kohë të tyre nga partnershipi publik – privat.

Megjithatë, sfida mbetet për vendet e BP6, pasi u duhet të forcojnë kapacitetet administrative për të ndikuar më fort në hartimin dhe koordinimin e politikave ekonomike dhe fiskale, si dhe për të zbatuar reformat strukturore dhe rregullatore duke kërkuar një bashkëpunim nga gjithë faktorët kryesorë politikë dhe teknikë në vend.

Rritja e pagave në sektorin publik në Shqipëri

Sipas projektligjit të miratuar nga Qeveria shqiptare në datë 20 Prill 2023[4], tashmë niveli i pagave për sektorin publik do të përcaktohet me ligj me qëllimin e “krijimit të një kuadri rregullator të plotë e të qartë jo vetëm për kompetencat në fushën e pagave dhe të shpërblimeve, por edhe të trajtimeve të tjera financiare dhe përfitimeve të të punësuarve në institucionet e administratës publike për ta bërë administratën publike më tërheqëse për specialistët, ekspertët dhe menaxherët më të mirë, si dhe për të stimuluar performancën, inovacionin dhe konkurrueshmërinë” [5].

Sipas deklarimit të Ministres së Financave, kjo rritje do të jetë e ndarë në dy faza. Kostoja vjetore e rritjes së pagave, e cila e plotë do të jetë për vitin 2025 është në nivelin 38 miliardë lekë.

Këto fonde do të sigurohen nga rritja e të ardhurave në buxhet si dhe nga rialokime (rishpërndarje) të brendshme.

“Kjo reformë në sistemin e pagave do të kryhet brenda kuadrit makrofiskal, pra duke ruajtur të gjithë parametrat makrofiskalë. Pra ne do të vijojmë të ulim borxhin publik dhe deficitin duke garantuar qëndrueshmëri fiskale”, tha ajo. [6]. Për vitin 2023 ne kishim parashikuar politikë të rritjes së pagave dhe kishte vlerë 2.4 miliardë lekë që prekte arsimin, shëndetësinë dhe IT. Rritja e pagave vjen edhe si pasojë e krizës inflacioniste, pra janë disa zëra të parashikuara në buxhetin 2023 që akomodojnë rritjen e pagave dhe koston shtesë të parashikuar për këtë vit”, tha Ibrahimaj[7]

“Bazuar mbi parashikimet e treguesve kryesorë makroekonomikë, reformave dhe ndryshimeve fiskale të ndërmarra dhe veçanërisht ato të pritshme për t’u ndërmarrë në vijim, si dhe të faktorëve të tjerë përcaktues në ecurinë e zërave të ndryshëm të të ardhurave të buxhetit të shtetit, të ardhurat totale të buxhetit për tre vitet në vijim (2024 -2026) parashikohet të rriten mesatarisht me rreth 3.7 përqind në çdo vit. Më specifikisht 0.7 përqind për vitin 2024, 4.9 përqind për 2025 dhe 5.5 përqind për 2026. Të ardhurat tatimore për këtë periudhë parashikohen me një rritje mesatare vjetore prej rreth 4.9 përqind”[8].

Nga llogaritjet e kryera nga ALTAX, sipas parashikimit te mësipërm, të ardhurat tatimore 2023-2025 parashihen se do te rriten në vlerë jo më shumë se 53.37 miliard leke[9].

Kostoja e rritjes se pagave sipas projekt ligjit te ri parashikohet me një fond shtesë 38 miliard leke deri në vitin 2025. Kjo shumë shtesë e fondit te pagave qe i mbivendoset fondit te parashikuar ne Kuadrin Makroekonomik dhe Fiskal 2024-2026 është sa 71.2% e rritjes të të ardhurave.

Ndërkohë, pjesa e mbetur e rritjes së të ardhurave prej 28.8% mbetet për tu përdorur për investimet kapitale, për pagimin e shpenzimeve operative të qeverisë, për përballimin e rritjes së faturës së pensioneve, për pagesën e borxhit publik, si dhe shpenzime që mund të bëhen për rrisqe dhe kriza të mundshme.

E gjitha kjo llogaritje është përballë kostove buxhetore, që mbeten te alokimet (rishpërndarjet) e brendshme të buxhetit, të cilat “miratohen nga Këshilli i Ministrave dhe nuk tejkalojnë 10 për qind të totalit të programit të miratuar” [10]. Kjo qasje e ligjit organik të buxhetit është e njëjtë edhe në Ligjin e Buxhetit 2023[11], i cili detajon edhe specifikat e rishpërndarjes së shpenzimeve gjatë vitit buxhetor.

Pasi verifikuam referencën ligjore që jep autorizimin për të kryer veprimet buxhetore shikojmë se 10% e vlerës së programeve buxhetore[12] përbën shumën deri 39.7 miliard lekë që mund të përdoren për rishpërndarje të natyrave të ndryshme të shpenzimeve (jo vetëm për pagat).

Nga gjithë kjo analizë krahasuese e shkurtër, në kushtet kur tashmë edhe konsultimi publik është mbyllur[13] përpara se të miratohej prej Qeverisë Projekt-ligji[14], si dhe përpara se të miratohen llogaritjet e faturës buxhetore të detajuar bashkë me aktet që do të ndryshohen duket se ka një veprim të nxituar në vijimësinë e vendimeve që kur kanë patur të njëjtën qasje kanë arritur të zbatohen të mangët, me pasoja të pa analizuara për efektet që prodhojnë dhe në tërësi me prevalencë të vendimit politik pa pyetur për efektet ekonomike dhe interesin publik afatgjatë dhe të qëndrueshëm.

Ndërkohë, ky projekt ligj tashmë nuk duket se ka konsultuar detajet rreth përcaktimit me ligj të nivelit të pagës minimale dhe mënyrës se si llogaritet, kush e propozon dhe kush ndikohet duke mos konsideruar asnjë nga praktikat e propozuara në lidhje me përvojat në vendet e Europës[15].

[1] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32022B0182&from=EN
[2] https://ata.gov.al/2023/03/30/rama-rritja-e-pagave-per-punonjesit-e-administrates-ne-2-hapa-brenda-1-viti/
[3] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2023/02/Kuadri-Makroekonomik-e-Fiskal-2024-2026.pdf, faqe 17
[4] https://www.kryeministria.al/newsroom/projektligje-te-miratuara-ne-mbledhjen-e-keshillit-te-ministrave-date-20-prill-2023/
[5] https://konsultimipublik.gov.al/documents/RENJK_618_2023-03-21,%20pl%20kompetencat%20e%20pagave,%20teksti%20(1).docx
[6] https://ata.gov.al/2023/04/20/ibrahimaj-kategorite-qe-perfitojne-rritje-page-nga-data-1-prill/
[7] https://www.youtube.com/watch?v=sAg4eyAyNkg
[8] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2023/02/Kuadri-Makroekonomik-e-Fiskal-2024-2026.pdf, faqe 13
[9] ndërsa te ardhurat gjithsej te buxhetit (përfshirë edhe të ardhurat jo tatimore dhe ndihmat) do të rriten 36.57 miliard leke, pra me pak se te ardhurat tatimore ne vetvete
[10] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2017/11/LOB_i_ri_nr.57_dt_02.06.2016_-_MIRATUAR_ne_KUVEND_version_integral.docx, Neni 44 – 49
[11] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2022/12/ligji-buxhetit-nr-84.2022.docx , Neni 17
[12] “Program buxhetor” është  një grup veprimtarish të njësisë së qeverisjes së përgjithshme, që administrohen efektivisht dhe kontribuojnë së bashku në prodhimin e produkteve të identifikueshme dhe të matshme, të cilat ndihmojnë, drejtpërdrejt ose tërthorazi, në arritjen e objektivave dhe të qëllimeve të politikës buxhetore së tij
[13] https://konsultimipublik.gov.al/Konsultime/Detaje/618
[14] https://konsultimipublik.gov.al/documents/RENJK_618_2023-03-21,%20pl%20kompetencat%20e%20pagave,%20teksti%20(1).docx
[15] https://altax.al/kush-duhet-ta-vendose-pagen-minimale-dhe-si-duhet-ta-beje-kete/