Performanca në ekonomitë vendore: Progresi i mundësive dhe ndikimi nga kufizimet

Rezultati mesatar i treguesit ekonomik ra pak në vitin 2020 për tu ringritur në vitin 2021 dhe prapë duke u tërhequr në vitin 2022, pjesërisht për shkak të rimëkëmbjes së ngadaltë ose varësisë së zhvillimit të ekonomisë nga baza agro-bujqësore dhe tregtia.

Krizat e shumta dhe të mbivendosura, duke filluar nga ajo e shëndetit dhe duke vijuar me atë të sigurisë kanë çuar në një vonesë dhe në sektorë të caktuar edhe në frenim të progresit të objektivave për zhvillimin e qëndrueshëm dhe me produktivitet të rritur.

1. Performanca në Ekonominë vendore mbetet në nivelet e para pandemisë. Kjo ndikohet si nga mungesa e diversifikimit të ekonomisë në biznese më dinamike dhe të zgjeruara ndër vite, niveli i ulët i kreditimit, shkurtimi i ofertës së punonjësve, aftësitë e punonjësve të papërputhura si duhet me kërkesat e tregut, por edhe nga cilësia rregullatore, që përbën sfidat për qeverisjen në të dy nivelet.

Ndërkohë, qasja dhe aftësimi me teknologjinë Shqipërinë, përfshirë edhe Bashkitë e monitoruara e renditin në vend të fundit në rajon, bashkë me vlerën e ulët të produktivitetit nga eksportet.

Investimet e realizuara në vitet e fundit janë të orientuara sipas programeve të zhvillimit drejt mjedisit urban, infrastrukturës rrugore dhe Ujësjellës Kanalizimeve dhe në mënyrë të moderuar drejt bujqësisë, por jo drejt nxitjes së tregut, orientimit të aktiviteteve të reja dhe një qasjeje për të zbutur faktorët ndikuesë në migrim dhe emigracion.

Kjo situatë e segmentimit të bizneseve, ku hapësira për punësime është mjaft e vogël, ku problemi i migrimit po ndihet edhe më shumë në bizneset vendore në vitin 2022, për arsye të largimit të specialistëve të ndryshëm në sektorin privat që kërkojnë një pagesë të lartë të aftësive të tyre në tregun e huaj ndikon në zbehjen e politikave dhe uljen e tempit të performancës ekonomike.

Treguesi i të ardhurave tatimore vendore ka një normë avancimi të administrimit në nivele mbi mesatare, por larg realizimit të objektivave të buxhetit dhe parashikimeve të PBA. Buxheti vendor i cili varet nga transfertat e buxhetit të shtetit, ndikohet edhe nga objektivat ende të papërmbushura të SMFP 2019-2022 dhe Strategjive sektoriale që rëndojnë mbi performancën e planifikimit të buxhetit të Bashkive.

Kjo është një pengesë e madhe, veçanërisht duke pasur parasysh se pas pandemisë, presioni për të ardhura më të mëdha është i rritur për arsye të shpenzimeve sociale që kërkohen të rriten më shumë se deri tani.

Ndërkohë, llogaritet se barra tatimore vendore është e ulët dhe e ngjashme edhe në bashki të tjera. Kjo rrit nevojën për forcimin e zgjuar të administrimit të mbledhjes së taksave dhe tarifave nëpërmjet zgjerimit të bazave dhe qajeve të mira që kemi përmendur mbi menaxhimin efektiv bazuar te pajtueshmëria.

Progresi në objektivat e shpenzimeve është gjithashtu i ngadalshëm, veçanërisht në shpenzimet për investimet. Ndërsa buxheti që u miratua në 2023 ka prioritet mjedisin urban, mbetjet, pastrimin e qytetit dhe rritjen e gjelbërimit, realisht qytetarët e anketuar kërkojnë më shumë mbrojtje sociale, por edhe shpenzime për tregun dhe nxitjen e ekonomisë vendore, që bashkitë po tentojnë ti kthejnë në prioritet buxhetor.

Në këtë drejtim, asistenca e ekspertizës civile është e domosdoshme, për mungesë të kapaciteteve të konstatuara nga auditimi social në dy vitet e fundit.

Një nga temat që ALTAX ka hapur si debat për diskutim dhe analizë është efekti dhe ndikimi i investimeve në ekonomi dhe punësim.

Megjithëse plani i zhvillimit të territorit është në proces, rivendosja në afate e programeve të papërmbushura dhe përshpejtimi i progresit të projekteve që kanë më shumë vlerë të shtuar se sa bujqësia duhet të analizohen për tu integruar në programet e ardhme. Kjo duhet të konsiderojë përfshirjen e grupeve më të varfra dhe më të cenuara, si një prioritet kryesor i planeve të rimëkëmbjes dhe reformave në sistemin financiar të zhvillimit rajonal.

Bashkitë duket se po përballen me dy sfida të lidhura me njera-tjetren:

• Niveli i punësimit tek të rinjtë është ende në nivel të ulët, dhe po ashtu
• Adresimi problematikave i mangët rreth arsyeve të migrimit dhe mospërshtatjes së aftësive të punonjësve me kërkesat e tregut të punës.

 Ndërkohë, përvoja e periudhës së pandemisë Covid-19 dhe pas saj i ka ndikuar bizneset të adoptohen për promovimin e formave të reja të punës, mbështetjen e punësimit intensiv afatshkurtër, fleksibilitetin në punë, zgjidhjeve digjitale dhe vënien më në pah të profesioneve të reja. Krahas forcimit të konkurrueshmërisë së sektorit privat në trajtimin e këtyre çështjeve, është po aq e nevojshme që dhe legjislacioni në fushën e punës të pasqyrojë edhe më mirë nevojat në këtë drejtim.

Rritja e të ardhurave mesatare për frymë përmbush nivelin minimal të të ardhurave vjetore. Por me nivelin e shpenzimeve familjare në rritje kjo e ardhur nuk tejkalon dot përtej një jetese që bazohet te niveli minimal i jetesës.

Momenti aktual nevojitet që të mendohet që përtej objektivit kombëtar për rritje ekonomike, çdo qark të vendosë objektivat e veta të rritjes ekonomike, pasi kjo ndikon direkt në fokusin dhe mobilizimin e burimeve për aftësimin e ekonomisë drejt produktivitetit.

2. Politika vendore është bazuar te ligji për konsultimin duke zbatuar edhe kalendarin e konsultimeve, si një obligim për qeverisjen e hapur dhe procese diskutimi të buxhetit me pjesëmarrjen e publikut. Por, në etapat e konsultimit mungon ekspertiza civile dhe nuk konstatohet një oponencë apo përforcim analitik i zërit dhe shqetësimeve qytetare, situatë që konstatohet e mangët edhe te stafi i bashkive. ALTAX dhe organizata të tjera kanë kërkuar një konsultim bazuar mbi parametra më të lartë të diskutimit qytetar dhe një proces edhe më gjithëpërfshirës. Por nuk ka marrë ende nga Këshillat Bashkiakë asnjë thirrje për një mundësi ndryshe. Pjesëmarrja e qytetarëve të pyetur nga ALTAX rezulton se ka pak konsiderim të propozimit të qytetarëve.

Transparenca fiskale perceptohet nga qytetarët se ka mangësi. Kjo konstatohet nga anketimi që ne realizuam në këtë fillimviti 2023, por me një vijueshmëri të reagimit njësoj si në vitin e kaluar.

Përgjegjshmëria financiare dhe në përgjithësi mbajtja e zotimeve gjatë procesit zgjedhor, por edhe sipas programit politik (që transformohet pjesërisht në program qeverisës) nevojitet të përmbajë një mekanizëm të plotë të llogaridhënies bazuar te transparenca me debat.

Miratimi i akteve të reja për të modifikuar një praktikë ligjore të pazbatuar është një arsye e fortë që ligji i korigjuar të mos arrijë asnjëherë të jetë i zbatueshëm deri në fund duke anashkaluar edhe llogaridhënien për nivelin e performancës dhe përmbushjen e programit para qytetarëve.

Niveli i korrupsionit do të ishte më i lehtë të parandalohej, nëse do të kishte më shumë autonomi vendore.
Në analizën tonë ndalemi në dy momente që duhet të jenë objektiva në punën e Bashkive. Vendosja e objektivave buxhetorë të të ardhurave/shpenzimeve dhe anti evazioni të jetë mbi realitetin e kapaciteteve vendore, për të mos krijuar presion për maksimalizimi të të ardhurave, që orienton klimë korrupsioni. Nisur nga mungesa e matjes periodike të nivelit të korrupsionit vendor, duhet të kërkohet nga OSHC, Drejtoria Antikorrupsion, ose nga donatorët modifikimi i planit të veprimit për krijimin e indeksit rajonal të korrupsionit dhe mbi këtë renditje të vendosen objektiva për uljen e Bashkive në renditje, me të njëjtën metodologji si për indeksin kombëtar.

3. Nevojitet një plan gjithpërfshirës dhe në grup për financimin e objektivave mjedisorë. Arritja e tyre është në thelb një axhendë investimi në infrastrukturën fizike (UK, përfshirë energjinë e rinovueshme), menaxhimin e mbetjeve dhe tarifimin e ndotjes progresivisht sipas kategorive, si dhe financimin e kapitalit njerëzor.

Por, duket se bashkive i mungon qasja në tregun kapital me kushte të pranueshme. Së pari, Bashkitë përtej politikës partiake duhet të deklarojnë qartë dhe pa mëdyshje angazhimin për të kanalizuar flukse shumë më të mëdha financimi drejt mjedisit brenda hapësirës së ligjit për financat vendore. Së dyti, vetë Bashkitë duhet të fillojnë të mendojnë për të hartuar programe brenda programeve afatmesme dhe në dialog me MFE që të rrisin kapacitetin huadhënës. Qasja e re duhet tentuar drejt bonove bashkiake, njësoj si bonot qeveritare, si një instrument mjaft efektiv financimi direkt i buxhetit vendor dhe në rritje të pavarësisë financiare nga buxheti i shtetit. Së treti, Bashkitë dhe MFE duhet të ridizenjojnë vlerësimet e qëndrueshmërisë së borxhit, duke marrë parasysh potencialin e rritjes dhe nevojën e tyre për akumulim shumë më të madh të kapitalit. Së katërti, duke punuar së bashku me partnerët, donatorët dhe MFE, Bashkitë duhet të forcojnë menaxhimin e borxhit dhe aftësinë kreditore duke integruar politikat e huamarrjes me politikat tatimore, politikat e eksportit dhe menaxhimin e likuiditetit, të gjitha për të parandaluar krizat e likuiditetit në të ardhmen.

4. Çdo vit për shëndetin, MSH dhe institucionet e vartësisë kryejnë studime rreth përpjekjeve, për të monitoruar se si synimet janë integruar në programet, planet kombëtare, buxhetet dhe sistemet e monitorimit. Bashkitë gjithashtu e kanë të nevojshme të përpilojnë metrika për të vlerësuar përafrimin e objektivave dhe investimeve kombëtare me sfidat e shëndetit.

Shembujt që duhet të përzgjidhen për bashkitë që kanë ecur më mirë në treguesit e shëndetit publik duhet të përdoren si objektiva afatshkurtër. Kjo mund t’i ndihmojë Bashkitë që përtej përcjelljes së performancës së drejtorive të MSH të arrijnë rezultate më të mira në vitet e ardhshme nëpërmjet ndërveprimit, por edhe lënies së hapësirës për OSHC dhe donatorët.

Industria e trashëguar dhe mjedisi aktual i dëmtuar gjeneron ndikime negative për shëndetin, veçanërisht nëpërmjet konsumit të paqëndrueshëm dhe pamundësisë së mbulimit të kostove shëndetësore. Një përllogaritje e vazhdueshme, i shërben dialogut me qytetarët dhe një transferim të rriskut për mbulim nga buxheti dhe donatorët, apo gjetjen e burimeve shtesë.

5. Edukimi dhe krijimi i kulturës së punës me standarte është në fakt çelësi për prosperitetin e ardhshëm të Shqipërisë.

Sipas Raportit të Konkurueshmërisë 2022, Shqipëria renditet e fundit në rajon për nivelin e ulët të punonjësve me arsim të mesëm dhe të lartë, por edhe për numrin e cunguar të profesionistëve dhe teknikëve, duke dhënë ndikim edhe në renditjen për produktivitetin e punës për të punësuarit. Ndërkohë përputhshmëria e aftësisë së punonjësit me vendin e punës ku punon e rendit Shqipërinë në vendin e fundit.

Nëse zbresim në nivelin e Bashkive treguesit janë të ngjashëm me pozicionimin në nivel kombëtar.  Megjithëse sfidat për edukimin janë të mëdha ekspozimi i problemeve duhet të shoqërohet me studimet dhe veprimet e thelluara me objektivat strategjike të miratuara së fundmi, por me korrektime duke u nisur nga situata vendore.

Sado e vështirë të jetë kriza aktuale ekonomike, është e rëndësishme të mos humbasim përqendrimin në rëndësinë e edukimit dhe të fillojmë adresimin e disa prej problemeve që kanë pllakosur prej kohësh sistemin kulturor dhe edukativ të kombit. Reformat e kryera në vitet e kaluar duhet të vlerësohen siç duhet nga publiku brenda dhe jashtë vendit.

Disa rezultate edhe kanë filluar të shfaqen, por sistemi edukativ ende vuan nga mungesa e konsolidimit të zinxhirit të edukimit dhe cilësisë së tij. Suksesi nuk mund të varet vetëm nga reformat e vazhdueshme, por nga zbatimi i plotë. Kjo është e vërtetë dhe thelbësore për reformat në arsim.

Nga ana tjetër, ky model edukimi edhe pse përmendet shpesh se shihet i lidhur me tregun e punës, rezultatet nuk e tregojnë se pritet një produkt i duhur për tu patur si potencial.

Gurët e themelit të një kornize politike për zhvillimin e një fuqie punëtore të aftë të përshtatshme janë duke u hedhur. Por mungon disponueshmëria e gjerë e edukimit me cilësi të mirë si bazë për trajnimin në të ardhmen.

6. Të dhënat më të fundit sugjerojnë se investimet publike nuk kanë sjellë kthime të larta të përfitimeve në ekonomi, pasi madhësia e stokut fillestar të kapitalit publik është më e ulët. Po ashtu dhe cilësia bazë, sasia dhe ndërlidhja e infrastrukturës janë ende të pamjaftueshme për tu konsideruar efektive sipas pritshmërisë së planifikuar. Ndikimi i inflacionit në infrastrukturë është një arsye më shumë për Planin Anti Inflacion të zgjuar dhe gjithpërfshirës.

E gjithë situata ekonomike dhe sociale në vitin 2022 na shfaqet me treguesë të mjaftueshëm për të analizuar se masat antikrizë dhe përpjekjet për rikuperim të ekonomisë nuk kanë arritur të krijojnë klimë besimi te konsumi më të fortë se përpara dy viteve. Edhe niveli i investimeve hyrëse në ekonomi nuk ka ndryshime në rritjen cilësore, pasi në vetvete nuk kanë kuruar dhe adresuar për zgjidhje shkaqet që kanë krijuar këtë situatë.

Një shkak kryesor është forcimi i pozitave të pabarazisë duke u stimuluar përqëndrimi i pasurisë në pak individë dhe grupe, në disfavor të shumicës së individëve dhe familjeve me pak të ardhura të disponueshme për konsum dhe kursim.

Ulja e inflacionit është thelbësore, pasi inflacioni është në fund të fundit, një taksë për të varfërit. Tendenca aktuale e inflacionit është kryesisht e nxitur nga faktorë të jashtëm, përkatësisht çmimet e larta të ushqimeve dhe karburanteve dhe ndërprerjet e ofertës disa prej të cilave datojnë para krizës, por me forcim të atyre të brendshëm.

Ndërsa ndikimin e jashtëm jemi të pafuqishëm për ta ndryshuar, qasja e ndikimit mbi faktorët ndikuesë të brendshëm është vendimi dhe veprimi politik i duhur për të ndikuar në uljen e inflacionit në Shqipëri. Ky veprim është shpejtësia dhe efikasiteti i politikës aktuale në vazhdimin e reformave të ngecura, apo që nuk po performojnë efektivisht për të rritur elasticitetin ndaj goditjeve dhe për të trajtuar shtytësit themelorë të pabarazisë. Kjo qasje ka të njëjtën vlerë për ekonominë si moslënia në mes të investimeve që kanë filluar, pasi humbasin edhe vlerën e investuar nëse nuk përmbyllen sipas programit.

Politika fiskale ka një rol kyç për të luajtur në këtë kohë, për të ndryshuar dhe korigjuar gabimet e politikave të derisotshme dhe duke përshtatur disa politika të nisura buxhetore për rishpërndarjen e të ardhurave (rritja e pagave publike dhe fondeve sociale). Për shembull, politikat për të rritur fondet në mirëqenien sociale mund të ndihmojnë në barazimin e kushteve përpara se njerëzit të hyjnë në tregun e punës nëpërmjet ofrimit të arsimit publik profesional më cilësor, shërbimeve shëndetësore më cilësore sipas grupmoshave dhe me kosto më të ulët, si dhe mosthellimit të mëtejshëm të alokimit të fondeve të buxhetit përtej infrastrukturës bazë që po realizohet në këtë dekadë të fundit. Fondet për investimet kapitale janë në disbalancë me ato për mirëqenien sociale.

Ndërsa rishpërndarja e fondeve sociale duhet të fillojë të marrë nga buxheti fonde në rritje në raport me investimet kapitale, edhe pse duket si një paradoks në kushtet e emergjencës së infrastrukturës në vend. Një diskutim mjaft i madh dhe me një lobim nga qeveria në periudha afatmesme duhet të jetë nxitja e kolonave të dyta dhe të treta të fondeve të pensioneve, të cilat janë në interesin publik të forcohen sot për të minimizuar krizën e paaftësisë paguese të skemës aktuale nesër.

Qeveria mban përgjegjësi për adresimin e të ardhmes, pasi reforma që miratoi në Kuvend në vitin 2015 ka ndikuar mjaftueshëm për thellimin e deficitit buxhetor për përballimin e kostove të shtuara për pensionet, por pa siguruar në mënyrë të qartë burimet e financimit të kësaj reforme për periudha afatgjata.

Ndërkaq, politikat e rishpërndarjes që mund të ndihmojnë edhe më tej në korrigjimin e pabarazive, për shembull, nëpërmjet tatimit progresiv mbi të ardhurat dhe ndihmës sociale për të ndihmuar njerëzit të përballen me ngjarjet e jetës duhet të plotësohen me të gjitha instrumentet e nevojshme.