Për rivendosjen e stabilitetit të tregut dhe ruajtjen e stabilitetit financiar, por…

Kur ndodh një tronditje e tregut e shoqëruar me rritje të kostove të financimit të tij, shto edhe momentin kur inflacioni është i lartë, atëherë tensioni midis objektivit për inflacion të ulët të Bankës Qendrore dhe stabilitetit të çmimeve e stabilitetit financiar është i pashmangshëm. Në raste të tilla, stabiliteti financiar duhet të jetë i pari, sepse nga çdo përvojë e kaluar ai është parakusht për ndjekjen efektive të stabilitetit të çmimeve.

Kjo do të thotë se Banka e Shqipërisë (BSH) duhet të vijojë politikat e saj anti-inflacioniste duke vepruar të menaxhojë në të njëjtën kohë edhe konfliktin midis objektivit të stabilitetit të çmimeve dhe stabilitetit financiar. Instrumenti i përdorur, ai i rritjes së normës së interesit tashmë prej 1 viti, si një masë që ka synuar të ulë inflacionin është mbështetur edhe nga madhësia dhe efekti i bilancit të BSH, si një mjet politik makroprudencial për të synuar stabilitetin financiar.

Analiza jonë fillon me këtë rast për të diskutuar, se a përbën shqetësim kur vetë bilanci i Bankës së Shqipërisë rezulton me humbje[1] nisur nga ndikimi që mundohet të ketë për stabilizimin e çmimeve dhe tregun financiar?

Diskutimi ka vlerë të bëhet pasi në fakt vetë Bankat Qendrore duhet të zbusin rrezikun e keqperceptimit të këtij momenti përmes komunikimit efektiv me palët e tyre të interesit. Ato mund të sqarojnë kontekstin për humbjet e mundshme, duke vënë në dukje se si u ndërmorën masat për të garantuar stabilitetin e çmimeve në periudhën afatmesme dhe afatgjatë për të mirën e familjeve dhe bizneseve.

Në komunikimet publike, Banka Qendrore duhet të përgatiste palët e interesuara për humbjen sipas pasqyrave financiare të vitit 2022, duke shpjeguar se asetet nga të cilat rezultojnë të ardhurat e saj kanë qenë në programe te tjera që mbartnin rrezik financiar.

Në këtë periudhë paqartësie të tregjeve financiare, nisur nga fakti që qytetarët, bizneset, bankat tregtare, fondet e investimeve etj. sapo morën pjesë në procese ankandi për blerje të bonove dhe obligacioneve, vlera e daljeve publike madje edhe duke i përsëritur mesazhet kur humbjet janë të pashmangshme, merr një kuptim të rëndësishëm thjesht duke sqaruar, se si funksionojnë financat e bankës qendrore dhe se humbjet nuk janë të rëndësishme për politikën monetare (ose e kundërta).

Kur ka pasiguri se si do të trajtohen humbjet e Bankës Qendrore, mund të lindin edhe keqkuptime dhe të gërryejnë besueshmërinë e saj. Kjo nënvizon rëndësinë e të pasurit një komunikim financiar konsistent në mënyrë që palët e interesuara të kuptojnë natyrën unike të financave të një Banke Qendrore në dritën e mandatit të saj.

Edhe pse stabiliteti financiar nuk varet dhe ndikohet nga rezultati i bilancit të Bankës së Shqipërisë, realisht përtej asaj që u komentua më lart objekti i kësaj analize është në përgjigjen e lidhur me mënyrën se si të adresohet më mirë objektivi për uljen e inflacionit pa dëmtuar ecurinë e ekonomisë dhe konsumit.

Në mungesë të një komunikimi bazuar mbi studime ka një perceptim se oferta e madhe në treg e parasë ka ndikuar ndoshta bashkë me praninë e tepërt të parave informale edhe rezultatin financiar negativ të vitit 2022.

Stabiliteti financiar në një ekonomi nuk ndikohet materialisht nga rezultati me humbje deri në një moment që realisht përbën rrisk të përsëritur menaxhimi.

Në një ekonomi të madhe e të përparuar madje edhe një rritje me 0.5 pikë bazë në normën e shkurtër nominale të interesit nuk e ndikon stabilitetin financiar të ekonomisë.

Në rastin e ekonomisë së vogël dhe në zhvillim, rritjet e normës së interesit, si ndodhi me vendimin nga Këshilli Mbikëqyrës i BSH në Mars 2023[2]  ka ndikime të ndryshme nga rasti i ekonomive të mëdha dhe të përparuara.

Arsyeja kryesore mendojmë se lidhet me rritjet e derisotshme të normës bazë të interesit, të cilat nuk e kanë ulur në mënyrë të qëndrueshme kurbën e inflacionit.

Nisur nga ky efekt i dobët, Banka e Shqipërisë duhet të shqyrtojë politika bashkëshoqëruese që duhet të jenë më të veçanta dhe më të dedikuara nga politikat që miraton BQE apo Rezerva Federale në SHBA.

Së pari, sugjerojmë se nevojitet të rikonsiderohet politika e lehtësimit sasior (LS) [3], por e kombinuar me politikën e shtrëngimit sasior (SS)[4],  të cilat nga sa duket janë zbatuar si nga tregu monetar me një shpërthim masiv të ofertës monetare që nuk është parë prej të paktën 2010, si dhe nga BSH me politikën shtrënguese.

Arsyeja për sugjerimin niset nga fakti se përgjigja e kujdesshme e Bankës së Shqipërisë dhe ndërveprimi me Ministrinë e Financave nuk i janë përgjigjur dot sfidave të tregut, pasi e gjithë vendimarrja ka ndikuar pak në frenimin e inflacionit pa pasoja në frenimin e rritjes ekonomike.

Veprimet e dy institucioneve nuk kanë marrë sa duhet në konsideratë ndikimin e tregut nga ekonomia dhe paraja informale, si dhe dobësitë strukturore të ekonomisë.

Në këto kushte, presionet në rritje për shpenzime duan një reagim afatgjatë dhe jo veprime të shkëputura që nuk arrijnë dot të përmbushin kur dhe sa duhet pritshmëritë e konsumit dhe besimit të publikut.

Në kushtet kur rolin e pompimit të likujditetit në tregun financiar e ka bërë tregu informal (pra jo BQ), politika e shtrëngimit sasior prej saj, me efektin e tërheqjes së likuiditetit nga tregu, e bën atë më të paqëndrueshëm, duke rritur kërkesën për para dhe aktive pa rrezik. Kjo, në vend të huadhënies më të dobët, është arsyeja e një rrisku prezent në treg edhe në vitin 2023.

Së dyti, problemi më i madh, i shprehur edhe nga ekspertë me përvojë të tregut financiar, por edhe analistë nga media ekonomike kanë shprehur rezerva lidhur me faktin se vitet e fundit bankat e nivelit të dytë kanë pasur më shumë depozita sesa kanë dashur të kenë, gjë që ka shkaktuar probleme me kërkesat e tyre për kapital. Sa herë që bankat kanë dhënë kredi në formën kryesore si overdrafte, ato kanë hedhur para të reja që i janë shtuar ofertës së përgjithshme monetare të ekonomisë.

Por, në momentin që bankat tashmë janë të mbingopura, ato po kërkojnë se si të menaxhojnë pikërisht këtë situatë shumë më të vështirë se po të ishin në kushtet e mungesës së likujditeteve.

Bankat prej disa vitesh, në njëfarë mënyre i kanë shtyrë klientët drejt burimeve të tregut të lirë të parasë duke tentuar të mos i mbajnë brenda bankave të tyre rrisqet e pasigurive të ekonomisë shqiptare.

Këto burime të tregut të parasë (e pastër dhe e pistë), nga ana tjetër kanë vënë gjithnjë e më shumë para në dispozicion të kërkesave për kreditim nga tregu.

Mënyra se si kryhet transaksioni është që këto financime të tregut të parasë tashmë duke kredituar qytetarë dhe biznese formale natyrshëm që janë pjesë e depozitave në banka të ndryshme.

Në fakt në këtë moment, nëse bankat e nivelit të dytë do të kishin bashkëpunim efektiv me institucionet si DPPP dhe DPT, etj. duhet që të ndaloheshin këto transaksione jashtë kontrollit. Por, në rastin kur kjo nuk ndodh, atëherë duhet kryer transaksioni në vijim, ku të njëjtat shuma nxirren nga llogaria rezervë e bankave që e kanë të depozituar në BSH dhe në këtë finalizim të hapave të transaksioneve, rezervat e bankës në BSH bien dhe llogaritë kreditore dhe debitore mes tyre janë barazuar.

Së treti, edhe pse politika fiskale nuk ndikon te rritja ekonomike dhe nuk mundet dot të zbatojë programet ambicioze që ka filluar prej të paktën 5 vitesh përpara nëse nuk mbështetet nga krijimi i kredisë, po ashtu edhe kreditimi ka nevojë për mbështetje dhe siguri nga performanca e qeverisë.

Është përsëri koha, për të folur mbi rrisqet, pasi ka disa vite që nevoja për kreditim për shkak të projekteve të stërmëdha në infrastrukturë, energji, ndërtimet civile ka rritur kërkesën për para, por nga ana tjetër qeveria në vetëm këto 7 vite të fundit ka marrë 5 herë borxh të jashtëm duke hedhur edhe ajo ofertë monetare në treg, përveç asaj që vjen nga bankat dhe tregu informal i parasë.

Kështu, këto qasje në treg kanë krijuar një ambjent të vlefshëm për të zbatuar politika të tilla si “pema e parave të Pinokut”, pasi nuk janë pompuar për qëllime produktive (huadhënie për bizneset).

Nëse borxhet qeveritare, kreditë bankare dhe kreditimi nga institucionet jobanka dhe fonde investimi do të përdoren për investime produktive të biznesit si kredi për bizneset e vogla dhe për bizneset produktive, atëherë do të kishim hapje masive të vendeve të punës, paga më të larta të gjeneruara nga puna produktive, si rrjedhim edhe rritje të qëndrueshme ekonomike. Për më tepër, kjo rritje nëse do të injektohej në ekonomi nëpërmjet shumë bankave të vogla (tashmë tregu bankar përbëhet nga banka të mëdha) në më shumë biznese të vogla dhe të mesme, atëherë do të kishte përfitime shtesë që do të orientonin një shpërndarje më të drejtë të pasurisë/mirëqenies për të gjithë.

Në të kundërt, nëse skenari i kreditimit të ekonomisë përdoret për qëllime joproduktive si tregtimi i aktiveve financiare (përfshirë obligacionet) ose pasuritë e paluajtshme, kjo çon në inflacion të çmimit të aktiveve dhe tregut të pasurive të paluajtshme, pra në një formë të “flluskës” ekonomike që mund të nxitë një krizë bankare nëse bumi është mjaft i madh.

Në mënyrë të ngjashme, nëse kredia nga gjithë burimet e kreditimit (qeveria, bankat, tregu i lirë) krijohet kryesisht për të mbështetur konsumin e familjeve, kjo në mënyrë të pashmangshme do të rezultojë në inflacion të çmimeve të konsumit.

Fatkeqësisht, në Shqipëri, por dhe në shumë vende të tjera, veçanërisht ato me pak banka shumë të mëdha ka pasur një zhvendosje të konsiderueshme të kredisë bankare nga huadhënia për investime produktive të biznesit në huadhënie për blerje aktivesh. Ndërsa bankat e mëdha duan të bëjnë marrëveshje të mëdha, huadhënia bankare për blerjet e aktiveve tani përbën shumicën dërrmuese të huadhënies duke “prerë” në një formë ironike pemën ku qëndrojnë edhe vetë.

Parandalimi i këtyre siptomave mundet që të shikohet si zgjidhje vetëm në zbatimin e kuadrit rregullator të menaxhuar nga Banka e Shqipërisë, e cila duhet të rikthejë vigjilencën që i është dashur institucioneve homologe në vendet e zhvilluara në rastet e fillimit të krizave financiare të dekadave të fundit.

Së katërti, në rastin më të parë, BSH dhe institucionet qendrore financiare duhet që të hapin një diskutim të madh për të filluar ridimensionimin e tregut bankar, pasi duket se ka nevojë që të ndryshojë. Tregu shqiptar ka nevojë të ketë edhe banka të vogla, të cilat arrijnë të jenë kreditueset efektive për bizneset e vogla dhe ato të mesme.

Arsyeja është se sektori bankar me banka të mëdha nuk do të japi kredi për bizneset e vogla, pasi e kanë objektivin te projektet e mëdha dhe bizneset e mëdha.

Megjithatë, shumica e punësimit në ekonomi është me bizneset e vogla, të cilat ne sugjerojmë se do të lulëzojnë vetëm nëse kemi një sistem bankar të decentralizuar me shumë banka të vogla lokale, krahas atyre të mëdha.

Mjafton që edhe në këtë rast shembullin ta marrim nga sistemi i bankave lokale në Gjermani (Volksbanken).

Edhe pse në Shqipëri nuk ka më banka lokale, duhet të mblidhemi dhe të krijojmë të reja, pasi tregu dhe ekonomia ka nevojë për to.

[1] https://www.reporter.al/2023/04/13/banka-e-shqiperise-mbyll-vitin-me-278-milione-euro-humbje/
[2]https://www.bankofalbania.org/Shtypi/Njoftime_te_mbledhjeve_te_Keshillit_Mbikeqyres/Njoftime_mbi_vendimmarrjen_e_politikes_monetare/Vendimet_e_politikes_monetare_34438.html
[3] LS funksionon kryesisht duke injektuar likuiditet në tregun financiar, por kjo rritje e likujditetit nuk është e thënë të inkurajojë kreditimin. Kur, gjatë transaksionit të LS, Banka Qendrore (BQ) blen një obligacion thesari nga investitorët, transaksioni kryhet përmes një ndërmjetësi, pra një banke. Të ardhurat nga shitja janë një depozitë klienti në atë bankë dhe është një detyrim. Në të njëjtën kohë, banka kreditohet me një depozitë rezervë në BQ për të njëjtën shumë dhe është një aktiv.
Për shkak se një bankë do të ketë gjithmonë më pak aktive rezervë në BQ sesa detyrimet e depozitave, shtimi i së njëjtës shumë për secilën do të rrisë raportin rezervë/depozita të bankës.
LS përmirësoi likuiditetin e bankës në këtë kuptim.
Një bankë që ka më shumë likuiditet ka një nxitje për të dhënë hua. Ata nuk duhet të japin më shumë hua, por kanë arsye për të optimizuar bilancin e tyre.
[4] e kundërta e lehtësimit sasior, e cila realizohet duke shitur bono/obligacione qeveritare, ose duke i lënë ato të maturohen dhe duke i hequr ato nga balancat e parave të BQ.